Wziął swą nazwę od cukierni, ale był świadkiem tragicznych wydarzeń. Dom Turka w Augustowie

Tremend: projekt Domu Turka w Augustowie

- W ostatnim czasie pracowaliśmy nad szczególną realizacją. Naszemu zespołowi powierzono zadanie odrestaurowania oraz dostosowania do funkcji muzealnych zabytkowego Domu Turka w Augustowie - ogłosili architekci z pracowni Tremend, którzy mają już na swoim koncie "architektonicznego Oscara" za Dworzec Metropolitalny w Lublinie.

Ta wyjątkowa realizacja to odrestaurowanie i dostosowanie do funkcji muzealnych historyczny Dom Turka. Za projekt przebudowy, rozbudowy i adaptacji zabytkowej kamienicy na miejsce pamięci odpowiada właśnie ta znana pracownia architektoniczna. A w Augustowie zakończyły się już prace remontowe za 58 milionów złotych. 

Dom Pamięci Obławy Augustowskiej

Historyczny Dom Turka w Augustowie stanie się siedzibą Domu Pamięci Obławy Augustowskiej. Należący do Instytutu Pileckiego obiekt będący świadkiem tragicznych wydarzeń z lipca 1945.

Jak mówią architekci, główną ideą projektową było stworzenie przestrzeni, która przywróci należytą pamięć ofiarom Obławy Augustowskiej, przy jednoczesnym pełnym poszanowaniu dla historycznej wartości zabytku. Koncepcja artystyczna powstała we współpracy z Tomaszem Trzupkiem, autorem Muru Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej będącego integralną częścią całego założenia.

Czytaj też:

Architektura przeklęta - budynki, które były świadkami historii

Otwarcie Domu Turka dla zwiedzających planowane jest na pierwszy kwartał 2025 roku. W budynku, który w czasach stalinowskich służył jako siedziba NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa, gdzie torturowano ludzi, podczas remontu w piwnicach odkryto blisko 200 napisów pozostawionych przez więźniów. A jego historia zaczęła się zupełnie inaczej...

Zabytkowa kamienica przy 3 Maja 49

Dom Turka to zwyczajowa nazwa zabytkowej kamienicy przy ul. 3 Maja 49 w Augustowie. Pochodzący najprawdopodobniej z 1900 r. budynek jest obiektem o bogatej, choć dramatycznej historii. Data budowy jest orientacyjna.

W materiałach źródłowych brakuje informacji o dacie rozpoczęcia budowy kamienicy. Prawdopodobnie jednak obiekt oddany został do użytku ok. 1900 roku. Autorstwo projektu przypisuje się miejscowemu architektowi Włodzimierzowi Ślósarskiemu. Inicjatorem wzniesienia kamienicy był augustowski przedsiębiorca budowlany Leyba Białobrzecki - czytamy na stronie Instytutu Pileckiego.

Słynna cukiernia Turka, który jednak był Bośniakiem

Potem już o budynku wiadomo znacznie więcej. W latach międzywojennych były w nim lokale usługowe. Współwłaścicielami obiektu stali się bracia Maks (Mordechaj) i Leon (Leyba) Rechtmanowie. To rodzina, która trudniła się od pokoleń rybołówstwem i handlem rybami, należała do grona najbogatszych w okolicy.

I tak, w poszczególnych lokalach funkcjonowały:

• kancelaria notarialna Eugeniusza Moldenhawera
• Powiatowa Komunalna Kasa Oszczędnościowa
• pracownia fotografa Lewinsona
• gabinet stomatologiczny

Ale w historii międzywojnia kamienica zapisała się dzięki innej postaci - cukiernika Kiamila Takosza. To on prowadził w Augustowie cukiernię - najpierw "Stambuł", a później "Agorę" (po polsku - Ankara). Ten lokal otworzył w drugiej połowie 1936 lub na początku 1937 roku. Mieścił się przy ulicy 3 Maja 65 - bo taki adres nosiła wówczas kamienica. Postać cukiernika, który serwował baklawę i turecki chlebek tak mocno wpisała się w pamięć Augustowa, że pozostała po nim potoczna nazwa kamienicy – Dom Turka. Jednak... Takosz wcale nie był Turkiem -  był w rzeczywistości imigrantem bośniackiego pochodzenia, muzułmaninem.

Tu miał siedzibę Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

Mroczne karty historii budynku przypadają na lata wojenne i powojenne. W 1940 kamienica została zajęta przez NKWD. Od 1945 do 1956 roku w budynku swoją siedzibę miał Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. W tym okresie tym w podziemiach budynku funkcjonował areszt, w którym dokonywano brutalnych przesłuchiwań oraz tortur, zarówno żołnierzy podziemia niepodległościowego jak i ludności cywilnej. W lipcu 1945 r. w Domu Turka uwięziono zatrzymanych w czasie Obławy Augustowskiej. Będący świadkiem tragicznych wydarzeń budynek do dziś zapisał się w pamięci mieszkańców regionu jako symbol terroru, cierpienia i represji.

Budynek kupuje Instytut Pileckiego

W 2011 r. historyczny budynek wpisany został do rejestru zabytków, zaś dekadę później – w 2021 r. – podupadająca kamienica została zakupiona przez Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego. Z inicjatywy instytutu odrestaurowany Dom Turka ma stać się siedzibą Domu Pamięci Obławy Augustowskiej – placówki muzealnej upamiętniającej największą zbrodnię na Polakach po II wojnie światowej, a także opowiadającą dzieje Augustowa i Suwalszczyzny.

Nasz projekt zakłada zachowanie oryginalnej, historycznej bryły budynku z uwzględnieniem subtelnych zmian, które poprawiają jego funkcjonalność muzealną. Wnętrza zostały zaadaptowane na potrzeby nowoczesnych wystaw, przy jednoczesnym zachowaniu autentycznych elementów, takich jak ślady dawnych cel czy detale architektoniczne. Elementy te były przedmiotem drobiazgowych prac archeologicznych i badawczych w trakcie realizacji inwestycji - wyjaśniają architekci z pracowni Tremend.

Celem modernizacji nie było jedynie odrestaurowanie budynku, ale również stworzenie przestrzeni, która w angażujący sposób będzie opowiadać historię ofiar Obławy Augustowskiej - nazywaną też czasem "małym Katyniem".

Nowe muzeum w Augustowie. Zdjęcia