Budowa Granarii na Wyspie Spichrzów

Historia i topografia miejsca

Historia Wyspy Spichrzów jest nierozerwalnie związana z historią Gdańska. Już sama nazwa wskazuje na jej funkcje i szczególne znaczenie dla gospodarczego i handlowego rozwoju tego hanzeatyckiego miasta. W obrębie licznych odnóg Raduni i Motławy gdańszczanie prowadzili swoją działalność portową i handlową. Z jednej strony kanału rozwijało się miasto, z drugiej znajdowały się tereny składowe, warsztatowe i magazynowe z licznymi, ogromnymi spichlerzami, które na stałe wpisały się w krajobraz Gdańska.

Szczególnie ważna w tym układzie jest Wyspa Spichrzów, a zwłaszcza jej północny cypel. Znajduje się on dokładnie po przeciwnej stronie Długiego Pobrzeża, a więc jednej z najbardziej reprezentacyjnych części miasta. Ciągnąca się wzdłuż kanału Motławy malownicza pierzeja kamieniczek, przerywana co pewien czas charakterystycznymi bramami miejskimi – Zieloną, Mariacką, św. Ducha, Świętojańską oraz ikonicznym Żurawiem, gromadzi tłumy turystów, którzy po przeciwnej stronie kanału do niedawna widzieli tylko ruiny zburzonych spichlerzy z jedynym ocalałym – zwanym Deo. W trakcie II wojny światowej Wyspa Spichrzów została prawie całkowicie zniszczona.

Powojenna odbudowa Gdańska nie objęła swym zasięgiem tej części miasta, a wręcz kontynuowano tam wyburzenia. Opuszczona, choć przyciągająca uwagę malowniczymi ruinami północna część wyspy przechodzi obecnie proces intensywnej rewitalizacji. Próby odbudowy tego terenu były podejmowane już w latach 70. ubiegłego wieku. Zakończone zostały kilkoma konkursami architektonicznymi, których efektem były dość gwałtowne dyskusje na temat kształtu i formy zabudowy. Były one częścią toczącego się do dziś sporu, dotyczącego sposobu zabudowy historycznych części Gdańska. Adwersarzami w tym konflikcie są zwolennicy tradycyjnej, historycznej odbudowy miasta oraz ci, którzy promują współczesne formy architektoniczne. Ostateczny kształt północnego cypla Wyspy Spichrzów zaproponowano w 2015 roku, w wyniku wygranego konkursu inwestorskiego, rozstrzygniętego przez władze miasta na korzyść konsorcjum belgijsko-polskiego – Immobel & Multibud.

Za projekt odpowiadała firma RKW z Düsseldorfu pod kierunkiem architekta Wojciecha Grabianowskiego. Całości inwestycji nadano nazwę Granaria, od łacińskiego określenia spichrzów – granarium. Projekt przewidywał realizację budynków wielofunkcyjnych: od mieszkaniówki i usług po hotele i biura. Szczególną wagę przywiązywano do tworzenia przestrzeni publicznych, ogólnodostępnych placów i skwerów. Przewidziano również przebudowę mostu Stągiewnego na most zwodzony oraz budowę obrotowej kładki, łączącej Długie Pobrzeże z wyspą. Stworzony przez zespół Wojciecha Grabianowskiego projekt to rodzaj masterplanu, który dzieli teren na poszczególne etapy realizacji, zgodnie z ekonomicznymi możliwościami zabudowy. Z uwagi na fakt, iż obszar ten podlega ścisłej ochronie konserwatorskiej, szczególnemu rygorowi został poddany podział parcelacyjny zabudowy (zgodnie z tzw. Planem Buhsego) oraz formy i tekstury poszczególnych budynków. Ostateczny wyraz architektoniczny całości nadany zostanie w wyniku konkursu, organizowanego dla poszczególnych etapów inwestycji. Pierwszy z nich wygrał nasz zespół. Program obejmował część usługowo-mieszkalną, znajdującą się w bezpośrednim sąsiedztwie wspomnianego jedynego zachowanego spichlerza Deo.

Projekt – idea

Sposób zagospodarowania terenu został określony w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego, który bardzo precyzyjnie reguluje kształt i wysokość budynków oraz formę dachu czy podział i artykulację fasady. Określa również faktury i kolory materiałów użytych na elewacjach. Dodatkowo należało dostosować się do wytycznych zawartych w masterplanie, opracowanym przez zespół RKW. Jednym z najważniejszych zadań projektantów stawianych przez inwestora, było uzyskanie jak największej ilości powierzchni mieszkalnych, spełniających zapisy warunków technicznych i prawa budowlanego. Życzeniem inwestora było również, aby większość mieszkań lub lokali miała widok na panoramę Gdańska.

Wszyscy uczestnicy konkursu musieli zmierzyć się z faktem, że należało zaprojektować zabudowę mieszkaniową na szerokich traktach, właściwych dla historycznych spichlerzy. Dodatkowo w bardzo zwartej zabudowie ograniczającej powierzchnię elewacji zewnętrznych z dostępem do naturalnego światła. Były to warunki sprzeczne z logiką i ekonomicznymi zasadami projektowania funkcji mieszkaniowych.

Przystępując do poszukiwania najwłaściwszego rozwiązania przestrzennego, szybko odeszliśmy od sugerowanej (np. w masterplanie) zabudowy kwartałowej z wewnętrznym dziedzińcem. Zadecydowała o tym wysokość budynków oraz niewielka przestrzeń takiego patia. Ciemne, niedoświetlone lokale czy mieszkania, bez widoków, wydały nam się mało atrakcyjne, a przede wszystkim nie wykorzystywały one ogromnego potencjału tej lokalizacji, jakim niewątpliwie jest możliwość obserwacji panoramy Gdańska. Postanowiliśmy zaryzykować i przedstawić interpretację zapisów miejscowego planu tak, aby móc uzyskać zewnętrzne dziedzińce, otwarte na kanał Motławy i wewnętrzną ulicę Chmielną. Zwarta pierzeja wzdłuż tych ciągów została utrzymana w dwóch najniższych kondygnacjach o funkcjach usługowo-restauracyjnych. W ten sposób została wydłużona linia elewacji dostępnej do otwartej przestrzeni zewnętrznej, a tym samym znacznie wzrosła ilość mieszkań z możliwym widokiem na Motławę i panoramę Gdańska. Zdecydowanie też poprawiły się warunki oświetlenia mieszkań i możliwości ograniczenia problemów z przesłanianiem. Wbrew naszym początkowym obawom taki układ przestrzenny zwiększał też ilość powierzchni całego zespołu zabudowy. Poza walorami funkcjonalnymi uzyskaliśmy również oczekiwany efekt rozbicia monotonnej pierzei „spichlerzy”, wprowadzając przestrzenny „oddech” w zwartej zabudowie.

Odrębnym staraniom poddaliśmy poszukiwania odpowiedniej stylistyki i formy elewacji. Wyszliśmy z założenia, że powinniśmy nawiązać do surowego, minimalistycznego charakteru brył spichlerzy, ale z użyciem nowoczesnych materiałów i z dostosowaniem oszczędnej artykulacji ścian do potrzeb nowych funkcji. Unikaliśmy w swoim projekcie takich elementów architektonicznych, które nadawałyby budynkom charakter kamieniczek w karykaturalnym wymiarze. Zrezygnowaliśmy z zastosowania wszelkich atrybutów budynków mieszkalnych, takich jak balkony i wykusze, ale zaprojektowaliśmy schowane w licu elewacji loggie i zielony taras w otwartym patio. Ograniczyliśmy do minimum ilość szkła i otworów okiennych (podobnie jak robili to budowniczowie spichrzów). Jednak ilość przeszkleń, ze względu na funkcje budynków, była i tak nieproporcjonalnie duża w stosunku do wyglądu elewacji historycznych obiektów. W celu złagodzenia tego wrażenia zastosowaliśmy mobilne okiennice holenderskiej firmy Building Elegance (za instalacje odpowiadała polska firma Panel-E), które po zamknięciu mogą zakryć całą elewację lub w sposób niekontrolowany artykułować jej otwory. Spodziewany przez nas dodatkowy efekt „żywej” elewacji, dostosowującej się do potrzeb użytkowników jest więc możliwy do osiągnięcia. Jasna, monochromatyczna elewacja podkreśla jej surowy charakter i – mamy taką nadzieję – przywołuje ducha sławnych spichlerzy.

Projekt – realizacja

Koncepcja konkursowa doczekała się realizacji, która w dużej mierze respektuje jej główne założenia. W toku uzgodnień z inwestorem zmianie uległa struktura mieszkań, wymuszona aktualnymi tendencjami na rynku nieruchomości. W tej lokalizacji promowane są lokale i mieszkania mniejsze z przeznaczeniem na wynajem. Nawiasem mówiąc, ta sytuacja zaczyna być obecnie dużym problemem dla miasta i jego mieszkańców. Partery budynków zostały w całości przeznaczone na funkcje gastronomiczne. Na wyższych kondygnacjach zaplanowaliśmy przestrzenie usługowe z przewagą tzw. lokali apartamentowych. Mieszkania, zaprojektowane są tak, aby większość z nich miała widok na Motławę i panoramę Gdańska. Ponieważ wszystkie rodzaje funkcji dostępne są ze wspólnych klatek schodowych, nie udało się uniknąć dość kosztownych zabezpieczeń przeciwpożarowych, z systemem oddymiania włącznie.

Jednak największy problem do rozwiązania postawiła przed nami historia tego miejsca. Zgodnie z doktryną konserwatorską, zapisaną w ustawie o ochronie zabytków oraz w treści planu miejscowego, podział przestrzenny budynków miał odzwierciedlać ślady posadowienia historycznych spichlerzy oraz być zgodny ze wspomnianym już Planem Buhsego. Projekt początkowo wykonywaliśmy na liniach granicznych, wynikających z tego planu. Jednak przeprowadzone nieco później badania archeologiczne wskazywały, że rzeczywisty przebieg ścian historycznych nie pokrywa się z tymi liniami, a w niektórych odcinkach jest diametralnie różny. Kolejna korekta projektu była konieczna, ale poprawiła układ pierzei od strony kanału Motławy – budynek został wyrównany do linii spichlerza Deo. On sam jednak przysporzył nam kolejnego problemu. Zbudowany w XV wieku, budynek o ceglanej konstrukcji jest tak jak wszystkie tego typu obiekty, posadowiony na dębowych palach. Stan techniczny w tej sytuacji jest trudny do oszacowania. Dodatkowo jego dłuższa, boczna ściana na całej szerokości przylega do projektowanego przez nas budynku. Sytuacji nie sprzyja także dwukondygnacyjna hala garażowa pod całym zespołem. Problemem była konieczność posadowienia sąsiedniego nowo projektowanego obiektu hotelowego na wspólnej konstrukcji części podziemnej. Jeżeli dodamy do tego duże parcie wody gruntowej (teren znajduje się pomiędzy kanałami Motławy), to łatwo zdamy sobie sprawę z problemów, które stanęły przed naszym zespołem, a zwłaszcza przed konstruktorami.

Z uwagi na skomplikowane warunki gruntowo-wodne część podziemną budynku zaprojektowano w postaci sztywnej żelbetowej skrzyni przy wykorzystaniu ścian szczelinowych o grubości 60 cm, które pełniły zarówno funkcję obudowy głębokiego wykopu w czasie realizacji części podziemnej obiektu, jak również funkcję docelowej ściany zewnętrznej dwóch kondygnacji podziemnych. Stateczność ścian szczelinowych wykopu zapewniono poprzez zastosowanie metody półstropowej polegającej na wykonaniu fragmentów stropu poziomu -1 w postaci graniastego pierścienia opartego na słupach posadowionych na baretach wykonanych wcześniej pod poziomem płyty fundamentowej. Dodatkowo w narożach ścian szczelinowych oraz wzdłuż ściany sąsiadującej ze spichlerzem Deo zastosowano system stalowych rozpór. Od strony wschodniej część podziemna została połączona z jednocześnie realizowanym budynkiem hotelowym.

Napływ wody do wykopu ograniczono poprzez wykonanie przesłony przeciwfiltracyjnej. Płyta fundamentowa o zróżnicowanej grubości od 0,9 do 1,1 m na przeważającej powierzchni została posadowiona bezpośrednio na gruncie. Jej fragment w miejscach, gdzie przekazywane były znacząco mniejsze obciążenia, zostały dodatkowo zakotwione w gruncie za pomocą pali o średnicy 43 cm. Funkcje parkingów podziemnych oraz wymogi dostosowania geometrii części nadziemnej budynku do historycznych podziałów zabudowy w zasadniczy sposób wpłynęły na przekazywanie obciążeń, co ze względu na znaczne rozpiętości, spowodowało konieczność zastosowania stalowych blachownic stanowiących elementy podporowe dla żelbetowych tarcz. Wszystkie ściany konstrukcyjne oraz elewacyjne zostały zaprojektowane i wykonane w postaci żelbetowych monolitycznych tarcz, co w połączeniu z monolitycznymi stropami zapewniło sztywność przestrzenną całego budynku. W sytuacji, gdy przy projektowaniu obiektów budowlanych jest do rozwiązania wiele niekonwencjonalnych zagadnień, przemyślana i skuteczna realizacja zamierzenia inwestycyjnego wymaga skutecznej współpracy architekta z zespołami projektantów poszczególnych branż a w szczególności z zespołem konstruktorów. Słuszność przyjętych rozwiązań konstrukcyjnych została potwierdzona przez pomyślne i bezpieczne zrealizowanie omawianego budynku oraz przez zapewnienie stateczności sąsiednich obiektów zabytkowych.

Najwięcej czasu poświęciliśmy studiowaniu elewacji budynku. W koncepcji konkursowej zakładaliśmy, że jej ostateczny, industrialny wygląd nadany będzie przez zastosowanie blachy tytanowo-cynkowej w jej naturalnym, jasnografitowym kolorze. Wyraźny, wertykalny podział paneli miał dodać smukłości budynkom. Takie rozwiązanie nie spotkało się jednak z uznaniem miejskiego konserwatora zabytków, który ostatecznie zabronił użycia paneli blaszanych, stalowych czy aluminiowych na elewacjach. Była to w zasadzie jedyna uwaga konserwatora. Jako alternatywę zaproponowaliśmy panele ceramiczne. Odpowiedni materiał znaleźliśmy w ofercie firmy Hunter Douglas. Na podstawie próbek umieszczonych na specjalnie przygotowanym w tym celu mock-upie wybraliśmy płyty o odpowiednim kolorze i fakturze. Zasada utrzymania monochromatycznego, minimalistycznego charakteru elewacji zadecydowała o doborze pozostałych jej elementów: pasów rozdzielających, nadających subtelny rytm podziałom poziomym oraz wypełnienia opraw okiennych i loggi. Zdecydowaliśmy się również na użycie tych samych elementów ceramicznych na pokrycie połaci dachowych, z zastosowaniem specjalnych żaluzji, za którymi ukryliśmy centrale wentylacyjne oraz inne urządzenia techniczne.

Obecny stan realizacji budynków Granarii pozwala już w pełni ocenić zaproponowane rozwiązania projektowe. Tym bardziej że powstający równolegle hotel, projektowany przez pracownię RKW, również odsłonił swoje oblicze. W zamiarze autorów zarówno jednego, jak i drugiego zespołu zabudowy, miały one stanowić zwartą, spójną kompozycję przestrzenną, zamykającą północny cypel Wyspy Spichrzów. Zakończenie budowy Granarii planowane jest na koniec 2019 roku.