Fort VIII / Warszawa

W końcu XIX wieku Warszawa, tak jak wiele innych polskich miast, stała się twierdzą. Otoczono ją dwoma pierścieniami fortów. Do dziś przetrwało ponad trzydzieści rozrzuconych poza centrum obiektów pofortecznych. Stan ich zachowania jest jednak niepełny. Militarną wartość twierdzy zanegowali sami jej twórcy – Rosjanie – niszcząc wszystkie obiekty, mające znaczenie bojowe jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. W XX wieku forty użytkowało wojsko. W XXI prawie wszystkie stały się ruinami. Badania konserwatorsko-architektoniczne Twierdzy Warszawa prowadzili naukowcy z Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej – Piotr Molski i Cezary Głuszek. To z tego środowiska wywodzą się projektanci Festgrupy stojący za rewitalizacją Fortu VIII. Prefiks „fest” oznacza tu nie tylko fortecę, lecz także dobrą robotę i zabawę. Naukowcy wypracowali teoretyczne reguły konserwatorskie, według których adaptacja fortów do współczesnych, także komercyjnych, funkcji jest istotnym, jeśli nie wręcz koniecznym, warunkiem ich przetrwania. Niepełny stopień zachowania struktury przestrzennej fortyfikacji pozwala na wprowadzanie w miejscu ubytków nowych uzupełnień, także w formie współczesnych budynków. Warunkiem jest jednak, aby nowe kubatury nawiązywały formą do tych nieistniejących i komponowały się z substancją zabytkową. Uczytelniona powinna być też geometria otwartych terenów pofortecznych. Wyeksponowania wymagają profile i narysy form ziemnych, tworzących atrakcyjne plastycznie kształty. Obecnie są one najczęściej zarośnięte dziką zielenią, a ich formy zniekształcone brakiem użytkowania.

Sukcesem rewitalizacji zabudowań jest przywrócenie tych terenów do czytelnej struktury miasta. Kiedyś forty były miejscami ukrytymi, niedostępnymi publicznie, choć i dziś niełatwo do nich trafić. Dla wartości komercyjnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych to duże wyzwanie. Dojazd do Fortu VIII można niepostrzeżenie minąć, bowiem wały giną za grubym „kożuchem” ogródków działkowych zajmujących całe przedpole umocnień. Dodatkowo główny dziedziniec fortu wypełnia osiedle oficerskich domów szeregowych. Powstały one w połowie lat 80. XX wieku według projektu Macieja Gintowta, znanego z realizacji obiektów wielkoprzestrzennych, takich jak katowicki Spodek czy gdańska hala Olivia. Architekt nadał tutejszym obiektom formy inspirowane domami przedwojennego osiedla oficerskiego na Żoliborzu. Z oryginalnej struktury pozostały jedynie część obwałowań i tzw. koszary szyjowe o nietypowym, przełamanym narysie. W 2005 roku inwestor specjalizujący się w dużych obiektach mieszkaniowych nabył od wojska tereny poforteczne. Zainteresowany był głównie częścią po północnej stronie ruin twierdzy, która dawała możliwość budowy apartamentów.

Teoretycznie zabytkowy fort był tylko obciążającym dodatkiem do biznesowego przedsięwzięcia, inwestorzy dostrzegli jednak w zrujnowanych koszarach potencjał usługowy. Niewątpliwie urzekające mogą być tu walory estetyczne i krajobrazowe. Choć zabudowania mają tylko jedną ceglaną fasadę, to jest ona kunsztownie opracowana. Ceglane gzymsy, konsole, filary, łuki i ich zworniki są rzeźbiarsko wyartykułowane, detal jest tu „muskularny”, odpowiadający szorstkiemu, militarnemu użytkowaniu. Z kolei tereny pofortecznych obwałowań to niemal gotowy park krajobrazowy wypełniający zaplecze zespołu mieszkaniowego. Przygotowanie inwestycji trwało ponad dekadę. Należało pogodzić wymagania konserwatorskie, środowiskowe i interesy sąsiadów, a w zakresie konserwacji architektury – nie tylko przywrócić do życia strukturę ceglanego budynku, lecz także nasycić ją współczesnymi rozwiązaniami budowlanymi i instalacyjnymi.

Pierwotnie koszary były strukturą użytkowaną tylko czasowo. Jak w wielu budowlach częściowo podziemnych dbano głównie o odprowadzenie wilgoci na zewnątrz. Teraz projektanci Festgrupy, po zdjęciu nasypów ziemnych, wprowadzili ponad ceglanymi łukami kondygnację techniczną zapewniającą rozprowadzenie instalacji do poszczególnych lokali, które wydzielono z amfilady pomieszczeń koszarowych na rzecz restauracji, pracowni i sklepów. Na końcu budowli dostawiono ukryte w nasypie ziemnym rozdzielnię elektryczną i śmietniki. Przy wprowadzaniu nowych elementów kierowano się zasadą, aby nie zdominowały one wizualnie historycznej struktury. Ziemia z wykopów pod budowę nowego osiedla została użyta do rekonstrukcji bocznej części obwałowań. Odtworzono dokładnie profile wałów dla historycznej artylerii i piechoty wraz z przedzielającymi je poprzecznie trawersami. Na pozostałym terenie stworzono park ze ścieżkami wijącymi się wzdłuż fosy, pomiędzy reliktami betonowych umocnień. Docelowo miał on być otwartą przestrzenią publiczną, ale sytuacja epidemiologiczna sprawiła, że stał się prywatną przestrzenią dla mieszkańców osiedla i gości części usługowej zlokalizowanej w koszarach. Aby park wciągnąć w sieć publicznej zieleni Warszawy, potrzebne są inwestycje samorządu. Tereny fortu znajdują się na skraju wielkiej dzielnicy mieszkaniowej Ursynów, ale od tej strony nie prowadzi do niego żaden dojazd czy nawet ścieżka.

Założenia autorskie

Głównym wyzwaniem projektu było dostosowanie zabytkowego fortu do współczesnych funkcji i potrzeb użytkowania terenu z uwzględnieniem rygorystycznych zasad ochrony konserwatorskiej dawnych fortyfikacji.

Opuszczona i zdegradowana twierdza nie reprezentowała w odbiorze społecznym żadnych wartości architektonicznych oraz zabytkowych. Na jej terenie w latach 80. wybudowane zostało osiedle domów szeregowych wymagające zintegrowania z planowanymi nowymi funkcjami.

Dla odbiorców porośnięte zielenią umocnienia i budowle obronne stanowiły jedynie dziki park. Zamierzeniem projektowym było uczytelnienie dawnych funkcji i form przestrzennych założenia poprzez nadanie im nowych funkcji użytkowych. Nowe obiekty zyskały kształt dawnych umocnień ziemnych. Istotne było jak najdokładniejsze odtworzenie gabarytów budowli z nawiązaniem do historycznych materiałów i kolorystyki oraz wprowadzeniem współczesnych funkcji użytkowych. Informacje na temat niezachowanych budynków zostały zaczerpnięte z kompleksowo opracowanej, przed rozpoczęciem prac projektowych, dokumentacji archeologicznej i historyczno-konserwatorskiej oraz rosyjskiej dokumentacji archiwalnej.

Koncepcja zagospodarowania fortu obejmowała: budowę kubatury użytkowej (mieszkalno-usługowej) nawiązującej architekturą do formy nieistniejącego już ziemnego rawelinu w szyi fortu, adaptację koszar szyjowych do funkcji usług centrotwórczych (gastronomii, galerii, klubu fitness, biur) oraz przystosowanie do funkcji rekreacyjnych otwartych terenów fortu: fosy i południowego stoku bojowego, w tym częściowe odtworzenie w zachodnim skrzydle stoku bojowego z wtórnym wykorzystaniem ziemi po wykopie pod budowę osiedla sąsiadującego z fortem. Nie wszystkie elementy pierwotnej koncepcji udało się do dzisiaj zrealizować. Przeprowadzono prace remontowo-adaptacyjne koszar oraz urządzono park. Zadbano, aby na terenie pojawiły się tablice informujące o historii obiektu i funkcjach poszczególnych budowli, również tych zachowanych w ruinie i stanowiących kompozycyjny element parku fortecznego. Marcin Górski

Tereny pofortecznych obwałowań, z atrakcyjnymi plastycznymi kształtami i dziką zielenią, to niemal gotowy park krajobrazowy, wypełniający zaplecze zespołu mieszkaniowego