Rewaloryzacja kopalni Julia w Wałbrzychu

Wiele ostatnio powiedziano i napisano o społecznej i ekonomicznej kondycji Wałbrzycha – urodziwego miasta w południowo-zachodniej Polsce. Wałbrzych jest długi, położony wśród wzgórz przy drodze z Wrocławia i wypełniony nastrojową architekturą. Jego istnienie przez stulecia opierało się na przemyśle, zwłaszcza na wydobyciu węgla. W wieku XIX i na początku XX miasto kwitło szczególnie. Wciągało w swoją strukturę pobliskie wioski i nieustająco budowało kolejne zakłady pracy, kopalnie i budynki użyteczności publicznej. Obecna rzeczywistość gospodarcza przyniosła tu duże zmiany, niestety na gorsze: pozamykawszy wiele zakładów, Wałbrzych po prostu podupadł.

Przedefiniowanie swojej tożsamości to problem wielu postindustrialnych miast i regionów. Jednym z najczęstszych pomysłów jest adaptacja dawnych przemysłowych obiektów na muzea – często muzea samych siebie – i ośrodki kultury. Rozwiązanie o tyle trafne, że ich architektura zawiera zawsze pewien szczególny nastrój, którego potencjał jest do wykorzystania, a którego współczesne budynki nie oferują prawie nigdy. Taki też właśnie był pomysł na przeobrażenie wałbrzyskiej Kopalni Węgla Kamiennego Julia, rozległego kompleksu głównie XIX-wiecznych budynków usytuowanych w pobliżu centrum miasta. Kopalnię założono w roku 1770; w 1990 roku, po ponad dwóch wiekach intensywnej działalności, postawiono w stan likwidacji, a ostatecznie zamknięto sześć lat później. W 1999 roku lokalne władze zdecydowały o jej adaptacji na Muzeum Nauki i Techniki. Realizacja tego planu zajęła kilkanaście lat. Dopiero niedawno, po wielu perypetiach związanych z procedurami przetargowymi, finansowaniem, a wreszcie samym procesem budowlanym, Julię udostępniono publiczności. Jeszcze nie całą, bo wiele przestrzeni ciągle czeka na zagospodarowanie.

Na muzeum jednak się nie skończyło. Kompleks, nazwany obecnie Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia, ma znacznie bogatszą ofertę. Mieści też siedzibę Wałbrzyskiego Ośrodka Kultury, Zespołu Pieśni i Tańca Wałbrzych, Centrum Ceramiki Unikatowej i Centrum Wystaw Czasowych. Przewidziano powierzchnie biurowe dla kilku organizacji pozarządowych oraz nieduży hotel. W planach są kolejne: Muzeum Przyszłości, Muzeum Węgla i Górnictwa oraz Muzeum Geologii. Całość zlokalizowano w kilkunastu budynkach.

Tylko jeden z nich, dawna sztygarówka pochodząca już z okresu powojennego, nie uzyskał w roku 2004 statusu zabytku. W obiekcie usytuowano kasy, kawiarnię i księgarnię i to właśnie stąd niejako zaczyna się zwiedzanie. Obłożony perforowaną blachą, zdecydowanie wyróżnia się na tle otoczenia. Dzięki swoim wymiarom i wyeksponowaniu od strony ulicy zarówno dawna sztygarówka, jak i urządzony wokół niej plac dobrze zaczynają przestrzeń Starej Kopalni – chaotyczną, pełną niespodziewanych otwarć, wzbogaconą jakby niedbale rozrzuconymi kopalnianymi artefaktami, z budynkami, do których wejścia niekoniecznie usytuowane są w najbardziej spodziewanych miejscach. Zwiedzanie kompleksu polega na wędrówce po tej przestrzeni. Poszczególne obiekty, różnej wielkości i przeznaczenia, przeważnie otynkowane są na żółto, przeważnie też pokryte stromymi dachami wykończonymi papą. Część wypełniona już została funkcją, część ciągle na nią czeka, wszystkie jednak w swoim wyrazie są mniej lub bardziej autentyczne. I właśnie ta autentyczność jest chyba kluczem do percepcji Starej Kopalni.

Niektóre wnętrza wpasowują się w XIX-wieczny charakter całego założenia: odrestaurowane wykończenia i starannie opracowana ekspozycja w kilku starych kotłowniach wywołują wrażenie autentyczności, podobnie jest w budynku sztygarówki, która proponuje przestrzeń dość mroczną i wyposażoną w pomalowane na czarno meble. Zrewaloryzowany kompleks na pewno jest dla Wałbrzycha powodem do dumy, co dobrze widać z odbudowanej wieży pełniącej funkcje widokowe i co dobrze czuć w udostępnionych pod zespołem dawnych korytarzach wydobywczych.

Założenia autorskie

Stara Kopalnia – zlokalizowana na terenie jednego z najstarszych i najlepiej zachowanych kompleksów poprzemysłowych na Dolnym Śląsku – to obiekt ważny dla tożsamości lokalnej społeczności. Mając doświadczenie w projektach rewitalizacyjnych, wiedzieliśmy, że architektoniczna i budowlana część inwestycji to jedno. Inna rzecz to wyjście naprzeciw oczekiwaniom inwestorów oraz potrzebom użytkowników. Rewitalizacja była poprzedzona odkrywkami, pracami geologicznymi, archeologicznymi, ekspertyzami budowlanymi, na bazie których wypracowano i modyfikowano stosowane technologie. Poprzedziły ją także badania społeczne, konsultacje, kwerenda materiałów historycznych i socjologicznych. Nasze prace zmierzały do tego, by w projekt budowlany – przygotowany przez WPA Wilisowski i PAS Projekt, zakładający przywrócenie obiektom stanu użyteczności – wprowadzić część edukacyjną i plan ścieżek zwiedzania. Nowo zaprojektowane powierzchnie – wraz ze stałą ekspozycją – to niemal 6 tys. m2. Koncepcja przygotowana przez nasz zespół wymagała dostosowania projektów budowlanych, wykonania dla części projektów zastępczych oraz zmian w projektach wykonawczych. Moja pracownia uzupełniała projekty wykonawcze o projekty ścieżek dydaktycznych oraz opracowania narracji ekspozycji. Po naszej stronie było też przygotowanie projektu zagospodarowania terenu oraz wszystkich wnętrz ekspozycyjnych. Połączyliśmy szacunek dla spuścizny tego miejsca z fascynacją i doświadczeniem w kreowaniu interaktywnych ekspozycji. Postawiliśmy na proste, ale funkcjonalne rozwiązania – na przykład budynek dawnej sztygarówki został pokryty w całości ażurową siatką ze stali cynkowo-tytanowej, a na teren Kopalni prowadzi obecnie korytarz, którego konstrukcja służy m.in. do prezentowania czasowych wystaw.

Mirosław Nizio

Rewaloryzacja Kopalni Julia zrealizowana została w ramach Lokalnego Planu Rewitalizacji Miasta Wałbrzycha przyjętego w 2004 roku. Przed przystąpieniem do realizacji inwestycji przygotowano szereg analiz programowo-przestrzennych w postaci studium, które poddane zostało również konsultacjom społecznym. W wyniku tych działań zatwierdzona została szczegółowa Koncepcja funkcjonalno-programowa, która dla wszystkich uczestników procesu projektowego stanowiła podstawę opracowania dokumentacji budowlanej i wykonawczej. Unikalny charakter terenu byłej kopalni stwarzał wiele barier projektowych wynikających z konieczności respektowania wytycznych konserwatorskich, a także wiodącej muzealnej funkcji kompleksu. Zakres naszych działań obejmował projekt rozbudowy Muzeum Przemysłu i Techniki oraz adaptacji obiektów poprzemysłowych na Europejskie Centrum Ceramiki Unikatowej, galerie sztuki współczesnej, siedziby organizacji pozarządowych i miejskich instytucji kultury. Wszystkim budynkom, z wyjątkiem wieży chłodni kominowej, udało się przywrócić pierwotną formę. Konstrukcja chłodni, nie nadawała się do adaptacji, w związku z czym została całkowicie rozebrana i odtworzona z zachowaniem układu konstrukcji obudowy. Z punktu widzenia achitektów zajmujących się na co dzień projektowaniem obiektów na podstawie Prawa Budowlanego, szczególnym doświadczeniem był projekt chodnika podziemnego łączącego sztolnię szkoleniową Julia z chodnikiem Wiesław, stanowiącego obecnie część podziemnej trasy turystycznej.

Witold Wilisowski

Główną ideą projektu było przywrócenie całemu kompleksowi wartości historycznych i architektonicznych z jednoczesnym dostosowaniem poszczególnych obiektów do współczesnych wymogów i nowych funkcji kulturowych, biurowych i ekspozycyjnych. Z powodu bardzo złego stanu budynków założyliśmy podjęcie pilnych działań interwencyjnych. Jak się okazało w wyniku analizy powierzchni, elewacje budynków nigdy nie były poddawane odnawianiu. Szczególnym wyzwaniem okazała się konserwacja niezwykle malowniczych i bardzo trudnych do wykonania ścian z muru pruskiego. Charakterystycznym elementem projektu są liczne place i przestrzenie publiczne powstałe w scenerii starej kopalni z zachowaniem fragmentów torów i ekspozycją wagonów, maszyn i urządzeń górniczych. Nowa funkcja wymagała ponadto umiejętnego wkomponowania wygodnych chodników dla pieszych w istniejące drogi wyłożone brukiem z kocich łbów.

Małgorzata Golenko