Skalowanie bezdomności

Liczba bezdomnych na świecie z roku na rok wzrasta. Ten problem dotyka również państwa europejskie. Jego skala może przytłaczać, a także przesłaniać zróżnicowane przyczyny i przejawy bezdomności. Prezentowane na następnych stronach schronisko w Jankowicach oraz omówione niżej projekty z Hiszpanii, Niemiec i Finlandii są realizacjami niewielkimi, wszystkie powstały jednak w wyniku kooperacji architektów, władz lokalnych i doświadczonych instytucji pomocy społecznej.

Hiszpania od lat boryka się z wysokim wskaźnikiem bezrobocia, wzrastającym wskaźnikiem bezdomnych i najwyższą w Europie liczbą pustostanów. W Pampelunie powstało schronisko pod opieką fundacji Xilema, które z zewnątrz przypomina bardziej nowoczesną rezydencję niż ośrodek pomocy. Wzniesione zostało w 2010 roku według projektu lokalnego architekta Javiera Larraza, w pobliżu centrum opieki społecznej Amma Oblatas. Monochromatyczny obiekt składa się z dwóch poziomów prostopadłościennych brył, które reprezentują podział funkcjonalny. Osobne wejścia prowadzą z jednej strony do strefy umożliwiającej w wyjątkowych przypadkach nocleg i pożywienie osobom przejezdnym, z drugiej zaś do części utworzonej dla tych między 18 a 65 rokiem życia, których sytuacja życiowa wymaga bardziej kompleksowego wsparcia. W ośrodku znajdują się m.in. dwuosobowe pokoje, jadalnie i przestrzenie warsztatowe. Charakterystyczną cechą budynku jest jednolita, ciemna fasada składająca się częściowo z rzędów pionowych listew przesłaniających okna. Projekt był finalistą w konkursie WAN Awards w 2011 roku.

Inną nagradzaną realizacją jest zespół trzech obiektów z 2016 roku w niemieckim mieście Ostfildern, opracowany przez biuro u3ba na zlecenie gminnej spółki. Podstawowym założeniem architektów było stworzenie miejsca, które odbiega od typowego wizerunku schronień dla uchodźców, zapewniając mieszkania trwałe, przestronne (21 m²/osobę) oraz niedrogie zarówno w konstrukcji (1400 euro/m²), jak i utrzymaniu. Stworzono kameralne, dwukondygnacyjne budynki, o energooszczędnej, modułowej strukturze z elastycznym układem funkcjonalnym, który w wersji podstawowej został podzielony na 15 mieszkań. Domy wpisały się w okoliczną, pełną zieleni zabudowę swoim formatem, nie stanowiąc odrębnego i zamkniętego organizmu. Realizacja zwyciężyła w konkursie Berlin Award 2016: Heimat in der Fremde. Była również prezentowana jako część projektu Making Heimat. Germany, Arrival Country – wystawy na Biennale Architektury w Wenecji w 2016 roku, podczas tzw. kryzysu uchodźczego. Właśnie w tym czasie Niemcy wzięły na siebie ciężar przyjęcia największej liczby uchodźców spośród krajów Unii Europejskiej. Odsetek bezdomnych w tym państwie nadal wzrasta, szczególnie wśród osób pochodzenia zagranicznego, natomiast projekty takie jak w Ostfildern stanowią propozycje sprzyjające integracji osób przybyłych z lokalnymi mieszkańcami.

Przykładem przywoływanym często jako najskuteczniejsze systemowe rozwiązanie problemu bezdomności jest finlandzki program Housing First prowadzony przez Y-Foundation (Y-SÄÄTIÖ) we współpracy z władzami jednostek lokalnych, nagrodzony m.in. w konkursie World Habitat w 2014 roku. Opiera się na założeniu, że pomoc powinna zacząć się od zapewnienia bezpieczeństwa mieszkaniowego, by następnie opracowywać indywidualny plan wsparcia i aktywizacji zawodowej dla każdej osoby. Jedną z historii sukcesu Y-SÄÄTIÖ jest wzniesiony w 2014 roku w mieście Espoo na obrzeżach Helsinek kompleks Väinölä, który nie różni się od typowej finlandzkiej zabudowy. Taki był też cel jego twórców, ponieważ chcieli zapewnić mieszkania, które łatwo oswoić. Znajdują się w nim 33 mieszkania (31 o powierzchni 36 m² i 2 o pow. 50 m²), wyposażone w pokój dzienny z aneksem kuchennym, sypialnię, łazienkę i balkon. W projekcie przewidziano również fińskie sauny oraz miejsca dla spotkań i warsztatów. Popularyzatorzy idei Housing First, działający również w Polsce, podkreślają, że program wydaje się drogi, ale zapewnia największe powodzenie w pomocy, integracji i przełamywaniu wykluczających stereotypów, a przez to wraz z jego rozwojem przynosi oszczędności.

Od rozpoczęcia programu w 2008 roku odsetek osób bezdomnych w Finlandii spada, podczas gdy w większości europejskich krajów rośnie. Na ten wzrost składają się pogłębiające się nierówności społeczne, konflikty polityczne czy wysokie ceny nieruchomości. Architektura może odegrać istotną rolę w walce z wykluczeniem. Najważniejsza jest tu współpraca, otwartość i dobór odpowiedniej skali architektury do skali potrzeb.

W ramach metody Housing First powstał zespół Väinölä, który nie różni się od typowej finlandzkiej zabudowy. Taki był też cel jego twórców, ponieważ chcieli zapewnić lokale, w których można poczuć się jak we własnym mieszkaniu