Co się wydarzyło: Architektura odzyskanej niepodległości

Architektura odzyskanej niepodległości

Pragniemy, aby w nowej Europie w pełni rozkwitała współpraca kulturalna. Do realizacji tego celu przyczyniać się winna działalność Międzynarodowego Centrum Kultury. Centrum takie zamierzamy utworzyć w Krakowie. Takimi słowami przemawiał do uczestników paryskiej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie premier Tadeusz Mazowiecki w listopadzie 1990 roku. Dziś tablica z tym cytatem wita wchodzących do krakowskiej siedziby Międzynarodowego Centrum Kultury na Rynku Głównym. Trudno nie doszukiwać się analogii między wydarzeniami przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku a okresem, który nastąpił po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Oba momenty w historii Europy Środkowej były wyjątkowe: rok 1918 przyniósł niepodległość wielu narodom, które ukonstytuowały swoje państwa. Na mapach pojawiła się znów Polska, a obok niej Czechosłowacja, Litwa, Łotwa, Estonia, Jugosławia. Rumunia z kolei znacznie powiększyła swoje terytorium. Większość z tych krajów krótko cieszyła się wolnością: po 1945 roku nastąpiły dekady dominacji Związku Radzieckiego i dopiero po 1989 roku wspomniane państwa odzyskały własną podmiotowość. Po pierwszej wojnie nie brakło też przegranych (Austria, Białoruś, Ukraina, Węgry), a echa ich mniej pomyślnego losu nierzadko brzmią do dziś. Rocznica stulecia odzyskania niepodległości – nie tylko nasza, ale i innych sąsiednich narodów – stała się pretekstem do zorganizowania w Krakowie wystawy pod tytułem Architektura niepodległości w Europie Środkowej (9 listopada 2018 – 10 lutego 2019, kuratorzy: Łukasz Galusek, Żanna Komar, Helena Postawka-Lech, Michał Wiśniewski, Natalia Żak). Przełomowy charakter roku 1918 był początkiem nowej, jak wiemy dziś, krótkiej epoki. U jej początków legły obawy wynikłe z traumy Wielkiej Wojny (przypomnijmy jedenaście milionów ofiar śmiertelnych i niezliczoną liczbę rannych), ale i nadzieje na zbudowanie lepszego i sprawiedliwego świata. Zwłaszcza dla państw dopiero co powstałych była to chwila wyjątkowa. Kluczem i motywem przewodnim ekspozycji jest słowo nowe, odmieniane przez wszystkie przypadki i stanowiące nagłówek kolejnych sekcji prezentacji: nowa geografia, nowe państwa, nowe domy, wreszcie nowy człowiek i nowa architektura. Główna narracja wystawy odnosi się do pytania dlaczego powstawała i jaka była na tym historycznym tle. Zbudowana prostymi środkami aranżacja pokazu autorstwa Pawła Żelichowskiego obejmuje przede wszystkim ilustracje – rysunki i szkice architektoniczne, zdjęcia, ale i prezentacje wideo oraz makiety.

Zwiedzających wita model zrealizowanego w Bradlu mauzoleum słowackiego bohatera narodowego – generała Milana Ratislava Štefánika (projekt: Dušan Jurkovič) – to jeszcze wspomnienie niedawno zakończonej wojny. Dalej znajdziemy pokaźnych rozmiarów makietę fragmentu Hradczan pokazującą interwencje Jože Plečnika czyniące z praskiego zamku siedzibę władz państwowych, z którymi miał się utożsamiać obywatel nowej republiki. Obok imponującego modelu warszawskiej Świątyni Opatrzności Bożej według projektu Bohdana Pniewskiego, nie brak prezentacji skromniejszych obiektów – sanatoriów, szkół, osiedli mieszkaniowych i pojedynczych willi. Poszukiwanie tożsamości architektonicznej widoczne było zwłaszcza w obszarach przygranicznych, gdzie ustalenia Traktatu Wersalskiego czy porozumień z Trianon nie zakończyły rywalizacji stron konfliktu. Kilka wątków wystawy przywodzi na myśl wcześniejsze wydarzenia, które miały miejsce w Międzynarodowym Centrum Kultury: ekspozycję Galicyjski Thanatos. Cmentarze wojenne w Galicji Zachodniej z lat 1914–1918 (1996), prezentację twórczości chorwackiego rzeźbiarza Ivana Meštrovića Adriatycka epopeja (2017) czy choćby niedawny pokaz Lwów, 24 czerwca 1937. Miasto, architektura, modernizm (2018). Bywalcom pozwala to odczuć przynależność do kultury Europy Środkowej i lepiej ją zrozumieć. Architektura niepodległości w Europie Środkowej to jednak nie tylko wystawa. Wydarzeniu towarzyszy cykl wykładów pod wspólnym tytułem 1918. Kultura nowej Europy, którego zamierzeniem jest przybliżenie twórczości artystycznej wybranych krajów regionu w okresie międzywojennym oraz interesująca publikacja. Nie tyle katalog, co raczej zbiór esejów o tematyce związanej z wystawą. Teksty poświęcono między innymi modernistycznej wsi Lisków w Wielkopolsce, międzywojennej architekturze Czechosłowacji, Jugosławii i krajów bałtyckich, a także transformacji i modernizacji Kowna – tymczasowej stolicy Litwy w latach 1919-1939. Wśród autorów są uznani badacze historii architektury naszego regionu Europy, tacy jak Arnold Bartetzky, Bohdan Cherkes, Mart Kalm, Henrieta Moravčíková i Andrzej Szczerski.
PIOTR LEWICKI, KAZIMIERZ ŁATAK