6 książek na 6 wymieranie: Ekstremalne miasta
13 z 20 największych na świecie obszarów zurbanizowanych to miasta portowe, wystawione na wzrost poziomu wody i ekstremalne zjawiska pogodowe. To także przestrzenie społecznych i ekonomicznych nierówności, a w konsekwencji klimatycznego apartheidu. Omówienie Extreme Cities Ashleya Dawsona otwiera przegląd sześciu książek na szóste wymieranie (i na lato), Krzysztofa Średzińskiego.
Ziemia doświadczyła 5 wielkich katastrof ekologicznych: wymieranie ordowickie, dewońskie, permskie, triasowe i kredowe. Spowodowane były wydarzeniami niezależnymi od ówczesnych organizmów żywych. Dziś, w dobie antropocenu – okresie dominacji człowieka – jesteśmy świadkami i jednocześnie sprawcami zmian, które coraz bardziej zagrażają bioróżnorodności Ziemi.
Monokultura zastępuje bioróżnorodność. Ludzie i ssaki hodowlane stanowią 96% biomasy wszystkich ssaków, a tylko 30% ptaków żyje na wolności. Dramatycznie spada liczebność płazów, gadów, gatunków morskich i owadów. Karczowane są lasy pod chemiczne uprawy wyjaławiające gleby. Wydobycie paliw kopalnych, produkcja przemysłowa i nadmierna konsumpcja generują emisję gazów cieplarnianych oraz zanieczyszczenie wód i lądów. Odkąd gatunki ludzi pojawiły się w okresie wielkich zlodowaceń plejstoceńskich swoje możliwości adaptacyjne opierały na produkcji ciepła. W XXI wieku Arktyka osiąga niemal co roku rekordowo niską stabilność lądolodu w porównaniu z okresem przed rewolucją przemysłową, a metropolie są wyspami ciepła, zagrożonymi podwyższaniem się poziomów oceanów i gwałtownymi zmianami pogodowymi. Globalny proces urbanizacji wciąż przyspiesza. Niektórzy widzą w miastach i zrównoważonej architekturze szansę, inni wypominają metropoliom kumulację negatywnych wpływów na ekosystem.
Szóste masowe wymieranie staje się faktem, a także wyzwaniem, na które musi odpowiedzieć architektura i urbanistyka. Jak budować w czasach kryzysu ekologicznego i mieszkaniowego? Czy architektura może w ogóle znaleźć balans między tymi problemami? Czy budowanie dla rosnącej światowej populacji można połączyć ze zmniejszaniem presji antropogenicznej na obszary naturalne? Jak zaplanować najbliższe 11 lat, zanim według ONZ zmiany klimatu będą napędzać same siebie? Jakie miejsce w tych przygotowaniach powinna zajmować architektura? Jak powinna współgrać z aktywizmem klimatycznym? Czy architekci i architektki oraz inne osoby odpowiedzialne za ład przestrzenny są/będą w stanie odpowiedzieć na migrację, wywoływaną m.in. przez kataklizmy i pustynnienie?
Poniżej omówiona książka jest jedną z sześciu zaplanowanych w przeglądzie lektur, które pomogą odpowiedzieć na te pytania i nawigować w coraz trudniejszej etycznie pozycji architektury. Oczywiście, w trakcie kwerendy do tego cyklu okazało się, że już ktoś wpadł na pomysł zestawienia sześciu książek o szóstym wymieraniu, a nawet był nim Ned Cramer, z magazynu „Architect”, który wymienił takie obowiązkowe lektury, jak This changes everything: Capitalism vs. the Climate Naomi Klein czy The Sixth Extinction: An Unnatural History Elizabeth Kolbert. Postanowiłem więc stworzyć uzupełnienie tej listy o kolejne pozycje, po angielsku i po polsku, których ciągle — na szczęście w nieszczęściu — przybywa.
Zalany i zrujnowany przez huragan Sandy rollercoaster z powiewającą amerykańską flagą na wybrzeżu New Jersey to metafora przyszłości „ekstremalnych miast” ― rosnących metropolii, mimo ich szczególnego narażenia na chaos klimatyczny, do którego w znacznej mierze się przyczyniają. 13 z 20 największych obszarów zurbanizowanych to miasta portowe, wystawione na wzrost poziomu wody i ekstremalne zjawiska pogodowe. „Ekstremalne miasta” są także przestrzeniami społecznych i ekonomicznych nierówności, a w konsekwencji klimatycznego apartheidu.
Książka stara się odpowiedzieć na pytanie: jak stratyfikacja rasowa, klasowa i genderowa (widziana również z globalnej perspektywy, jako różnice między państwami/miastami) przekłada się na działania podejmowane wobec nadchodzących zmian? A ponadto: jakie obietnice i zagrożenia stwarzają miasta dla swoich aktualnych i przyszłych mieszkańców? Dawson łączy zatem wrażliwość społeczną z ekologiczną. Zestawia przy tym zróżnicowane perspektywy — m.in. naukową, architektoniczną oraz aktywistyczną. Wypomina naukowcom nadmierną wiarę w pozytywną rolę miast w czasach zmian klimatu i niedostatek badań nad oddziaływaniem miast. Szczegółowo analizuje projekty architektoniczne, problematyzując sformułowanie „zrównoważony rozwój”, które funkcjonuje jako złagodzona wersja doktryny „rośnij lub giń”. Przykładem jest projekt przebudowy nabrzeża Nowego Jorku, w ramach konkursu „The Rebuild by Design” zorganizowanego po przejściu huraganu Sandy. Jego celem było wyłonienie projektu zabezpieczającego miasto przed nawałnicami i wzrostem poziomy oceanu. Konkurs spowodował ożywioną dyskusję, naświetlającą hierarchię dzielnic Nowego Jorku, z Manhattanem — Wall Street i penthouse'ów — na czele. Dawson zwrócił również uwagę na możliwości zaawansowanych metod ochrony terenów nadwodnych, opracowanych w Holandii czy w Danii, z której pochodzi pracownia BIG Bjarke Ingelsa, zwycięzca konkursu „The Rebuild by Design”.
Jednak budowanie fortyfikacji dla centrów finansowych świata nie przyniesie według autora Extreme Cities wystarczających zmian. Należy wsłuchać się w głosy oddolne, aktywistek i aktywistów, od dawna marginalizowane, by poznać całe spektrum wpływu zmian klimatu. W roku 2012, w którym huragan Sandy uderzył w USA, 32 miliony ludzi na całym świecie musiało czasowo lub na stałe wynieść się ze swoich domów, przez ekstremalną pogodę, nie otrzymując jednak takiej medialnej reprezentacji, jak Nowy Jork. Ekstremalne miasta to zatem także opowieść o (nie)widzialności w czasach kryzysu ekologicznego.
