| Nazwa obiektu | Ściana Wschodnia |
| Adres obiektu | Warszawa, ul. Marszałkowska |
| Autorzy | Zbigniew Karpiński – generalny projektant; dom handlowy Junior – Zbigniew Wacławek, Ewa Podlewska, Andrzej Kaliszewski, Konrad Stanczyk, Ludwik Borawski (ściana osłonowa); domy handlowe Wars i Sawa – Jerzy Jakubowicz, Piotr Zajlich, wnętrza: Anna i Bohdan Sokolniccy, Walenty Szaj; dom handlowy Sezam – Andrzej Sierakowski, wnętrza: Tadeusz Błażejowski, Romuald Widera; wieżowce mieszkalne – Zbigniew Wacławek, Jan Klewin, Marcin Bogusławski; bloki mieszkalne – Andrzej Kaliszewski, Zbigniew Wacławek; bar Zodiak – Jan Bogusławski, Bohdan Gniewiewski, Maria Leszczyńska; kino Relax – Zbigniew Wacławek, Zbigniew Gąsior; pasaż Śródmiejski – Barbara Kaliszewska; Rotunda – Jerzy Jakubowicz; biurowiec Centrali Handlu Zagranicznego Universal - Jerzy Kowarski |
| Kubatura | 620000.0 m³ |
| Projekt | 1958 |
| Data realizacji (początek) | 1962 |
| Data realizacji (koniec) | 1970 |
Ściana Wschodnia – projekty konkursowe
Rzadko kiedy jaki zespół architektoniczny na świecie otrzymał tak wspaniałe i ambitne zadanie, ale także mało który zespół projektowy otrzymał tak małe możliwości dla zrealizowania swojego zadania – pisał na łamach „Architektury” (8/9, 1966) Jerzy Hryniewiecki. Budowa stołecznego pasa handlowego, zwanego także Ścianą Wschodnią, o zakładanej kubaturze około miliona metrów sześciennych była w istocie ogromnym przedsięwzięciem, mającym na celu stworzenie nowoczesnego centrum Warszawy – wielofunkcyjnego założenia uwzględniającego program handlowy, mieszkalny, usługowy, wypoczynkowy, rozrywkowy i biurowy. Idea polegała na wzniesieniu – w miejscu zburzonego podczas wojny ciągu z kamienicami czynszowymi – kompleksu spinającego urbanistycznie gmach PKiN ze śródmieściem stolicy oraz zabudowy porządkującej plac Defilad. A wszystko to przy legendarnym już partactwie wykonawczym oraz problemach biurokratycznych i kompetencyjnych czasów PRL. Pierwszy konkurs na ten obszar zorganizowano jako zamknięty w latach 1952-1953. Przyniósł on rezultat w formie socrealistycznych ścian domykających ówczesny plac Stalina (dzisiejszy Defilad). Wyróżnione projekty – Jana Bogusławskiego oraz zespołu Jana Knothe i Zygmunta Stępińskiego – nie zostały zrealizowane. W drugim konkursie, na koncepcyjny projekt urbanistyczno-architektoniczny po wschodniej stronie ulicy Marszałkowskiej na odcinku placu Centralnego, zorganizowanym w 1958 roku przez SARP i TUP, przyjęto inny program – opracowany przez komisję Stołecznej Rady Narodowej – uwzględniający funkcje centrotwórcze, zamiast rządowych gmachów planowanych przed odwilżą. Zakładając duże zróżnicowanie funkcjonalne (sklepy spożywcze, zakłady gastronomiczne, punkty usługowe, kawiarnie, bary, lodziarnie, cukiernie, pomieszczenia klubowe, sala tańca, 2 sale kinowe, mieszkania – w tym pod wynajem, garaże podziemne i szalety publiczne), pozostawiono projektantom dużą swobodę. Jako jedynie nieprzekraczalną opisano linię wzdłuż Marszałkowskiej. Po trzynastu (!) posiedzeniach sądu, wybrano jako zwycięskie ex aequo dwa zespoły projektowe: jeden pod kierunkiem Zbigniewa Karpińskiego, drugi Hanny Adamczewskiej i Kazimierza Wejcherta. Tym ostatnim postawiono jednak warunek – albo Warszawa, albo Tychy. Wybrali kontynuację pracy na Śląsku. Warto zauważyć, że wśród nagrodzonych prac znalazły się propozycje innych wybitnych architektów. Drugą nagrodę otrzymał projekt Marka Leykama z wieżowcami równoważącymi w sylwecie stolicy Pałac Kultury i Nauki. Ich jednolity cokół bardzo przypomina zrealizowany projekt zespołu Karpińskiego. Wyróżniono także koncepcję Bohdana Pniewskiego, która dzięki kładkom pieszym nad ulicą Marszałkowską pozwalała na rozszerzenie układu na plac Defilad.
Ściana Wschodnia – realizacja zwycięskiego projektu
Autorzy projektu pasa handlowego zwanego Ścianą Wschodnią wyraźnie czerpali z idei Macieja Nowickiego, który w studiach z 1945 roku przedstawił układ urbanistyczny Śródmieścia Warszawy składający się z pięciokondygnacyjnych bloków zabudowy o centralnym układzie komunikacji pionowej i o podciętych – otoczonych chodnikiem – ogólnodostępnych parterach. Pasaż pieszy przeprowadzony w drugim planie ulicy to także wyraźna kontynuacja idei otwartej i wieloplanowej struktury miejskiej Nowickiego, którego Zbigniew Karpiński był uczniem i współpracownikiem. Ostatecznie projekt konkursowy został nieco zmodyfikowany – zmieniono orientację wież mieszkalnych, dodano rotundę PKO, zwężono otwarcie ulicy Złotej (wówczas Kniewskiego) na rzecz zintensyfikowania zabudowy. W miejscu hotelu Forum planowany był tzw. wieżowiec dla Prasy z redakcjami i agencjami informacyjnymi. Zespół ten był pierwszym w Polsce tak złożonym, wielofunkcyjnym kompleksem. Nad całością górują trzy 24-kondygnacyjne wieżowce z około 200 mieszkaniami każdy, co wraz z niższymi blokami dało sumę 1160 lokali mieszkalnych w całym założeniu. Funkcje biurowe mieściły: zrealizowana w 1965 roku Centrala Handlu Zagranicznego Universal i budynek ze sklepem Skali przy północnym wieżowcu.
Ściana Wschodnia – domy towarowe
Największe zainteresowanie zarówno z powodów architektonicznych, jak i funkcjonalnych budziły znajdujące się bezpośrednio wzdłuż Marszałkowskiej domy towarowe, których łączna powierzchnia użytkowa wynosiła ponad 47 000 m 2 . 17 lipca 1969 roku jako pierwszy otwarto Junior, między ulicami Sienkiewicza i Złotą. Elewacje pierwszego i drugiego piętra wykonano jako ściany osłonowe w konstrukcji stalowo-aluminiowej. Między szkleniem zewnętrznym i wewnętrznym znalazła się wentylowana przestrzeń szerokości 80 centymetrów. Wtedy tzw. podwójna fasada była rozwiązaniem prototypowym. Kolejne domy handlowe w zespole Ściany Wschodniej – Wars i Sawa – przyjęły z zewnątrz ten sam wyraz formalny, tworząc spójną, szklaną ścianę. Podobnie jak Junior dostępne były od strony ulicy i z Pasażu Śródmiejskiego (dziś Stefana Wiecheckiego Wiecha). Znaczące różnice co do przyjętej zasady widoczne są w Spółdzielczym Domu Handlowym Sezam przy ulicy Moniuszki. Tu zrezygnowano z elewacji szklanych na rzecz ścian kurtynowych z płyt warstwowych wykończonych blachą aluminiową, co umożliwiło obniżenie kosztów montażu i eksploatacji, a we wnętrzu ustawienie regałów pod ścianami.
Ściana Wschodnia – Pasaż Śródmiejski
Pasaż Śródmiejski, łączący wycofaną od zgiełku Marszałkowskiej zabudowę mieszkaniową z obiektami handlowo-usługowymi Ściany Wschodniej, był nowo uformowanym ciągiem pieszym, początkowo wyposażonym w zadaszenia, klomby i ławki – autorką jego projektu w pracowni Zbigniewa Karpińskiego była Barbara Kaliszewska, która wzorowała się na uliczkach handlowych dzielnicy Lijnbaan w Rotterdamie (proj. J.H. van den Broek i J.B. Bakema, 1953). Z jednego z dwóch placyków – stanowiących poszerzenie ciągu – dostępny był uniesiony na słupach otwarty taras baru Zodiak, zbudowanego według projektu Jana Bogusławskiego i Bohdana Gniewiewskiego, ozdobiony barwną mozaiką ścienną autorstwa Marii Leszczyńskiej. Bar został niestety przebudowany, ale być może wkrótce powstanie tam pawilon wystawowy stołecznego SARP-u według pomysłu architekta Jakuba Wacławka, syna Zbigniewa Wacławka, który nota bene był autorem wchodzącego też w skład założenia kina Relax przy skrzyżowaniu z ulicą Złotą. To ostatnie miało klimatyzowaną widownię na 650 miejsc i ekran szerokości 19 metrów, a w jego podziemiach znajdował się Teatr Mały z holem w Juniorze. Dziś kino stoi puste i prawdopodobnie zostanie całkowicie przebudowane.
Ściana Wschodnia – próba czasu
Sam pasaż w pobliżu Ściany Wschodniej zmieniono w 2007 roku według projektu pracowni MAAS. Przestrzeni tej nadano zupełnie nowy charakter poprzez usunięcie oryginalnej małej architektury, zastosowanie ścian z pnączami, charakterystycznych lamp oraz migotliwej kolorystyki zaślepionych szklanych elewacji domów handlowych, które nadbudowano o dwa piętra biurowe. W czasie długoletniego procesu powstawania Ściany Wschodniej wzniesiono w Warszawie tak wybitne obiekty handlowe jak pawilon Chemii (proj. Jan Bogusławski i Bohdan Gniewiewski, 1960), pawilon Cepelii (proj. Zygmunt Stępiński, 1966) czy dom meblowy Emilia (proj. Marian Kuźniar i Czesław Wagner, 1969) – są one jednak przykładami budynków monofunkcyjnych, które nie wytrzymują próby czasu we współczesnych realiach gospodarczych. Zespół Ściany Wschodniej, choć przebudowywany i przeprogramowywany, ze względu na kompleksowość i elastyczność układu oraz zróżnicowanie funkcjonalne: od mieszkań i biur, przez usługi, po handel, zdaje się mieć największą szansę, by działać nadal.
