Warszawa niezaistniała. Jarosław Trybuś o niezrealizowanej architekturze Warszawy

W czterech rozdziałach autor przedstawia wybrane zagadnienia związane z dynamicznym rozwojem niepodległego państwa. Ukazuje kontekst ideologiczny i zarysowuje sytuację społeczno-polityczną II Rzeczypospolitej. Pierwszy rozdział dotyczy przewidzianej na 1944 rok Powszechnej Wystawy Krajowej na Saskiej Kępie. Miał to być zespół stałych obiektów dostosowanych do uniwersalnych potrzeb ekspozycyjnych i do późniejszego wielokrotnego wykorzystywania. W drugiej części ukazano plany związane z rozwojem transportu i komunikacji. Dzieje budowy Dworca Głównego (w książce określanego jako Dworzec Centralny – obie nazwy stosowane były bowiem kiedyś wymiennie) nabierają dodatkowego dramatyzmu przez fakt, iż obiekt jeszcze przed wybuchem wojny był w zasadzie gotowy do użytku. Częściowo zrealizowano Centralny Dworzec Pocztowy w rejonie Woli, a lotnisko pasażerskie na Gocławiu pozostało w fazie planów. W rozdziale trzecim zaprezentowano założenia regulacji głównych placów śródmiejskich. Natomiast rozdział czwarty w całości poświęcony został idei budowy reprezentacyjnej dzielnicy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Świątyni Opatrzności Bożej.Książka zawiera wiele cennego materiału archiwalnego – szkice, perspektywy, plany i zdjęcia częściowo zrealizowanych budowli. Autor podkreśla znaczenie prezentowanego materiału jako wyrazistego obrazu ideowo-mentalnego architektury nieobciążonej szeregiem kompromisów, jakie zwykle niesie proces realizacji. Jednak to przecież realizacja wymusza weryfikację wizji, która nie zawsze jest doskonała i w pełni przemyślana. Dopiero na etapie budowy można ocenić, czy koncepcja miała realne podstawy, czy też była jedynie fantazją. Wtedy pojawia się konieczność kompromisu, który przyczynia się do udoskonalenia wizji. Wystarczy porównać projekty Dworca Głównego i fotografię zrealizowanej budowli. Można nie zgadzać się z autorem do końca, jednak jako przegląd projektów praca spełnia swe zadanie. Ukazuje pewną spójność w myśleniu o mieście. Formy monumentalne, które są tu wielokrotnie eksponowane, czy układy osiowe pozostają zbieżne z ówczesnymi trendami w Europie, zwłaszcza w Niemczech i Rosji, gdzie narastała już atmosfera konfrontacji. Podobny wzrost społeczno-politycznego napięcia widać też w niektórych propozycjach dla Warszawy. Aspekt ideologii związanej z architekturą reprezentacyjnych obiektów jest w tej pracy bardzo wyeksponowany. Autor wymienia sztandarowe warszawskie inwestycje w kontekście m.in. Warszawy Funkcjonalnej – szeroko dyskutowanej na międzynarodowym forum, także nie w pełni urzeczywistnionej wizji zawartej w studium rozwoju i przebudowy miasta wykonanym przez Szymona Syrkusa i Jana Chmielewskiego w 1934 roku. Niesłuszne jest chyba określenie przez autora mianem utopii tej koncepcji nowoczesnego miasta, choć był to projekt niezwykły i odkrywczy, komentowany przez samego Le Corbusiera. Bardzo odbiegała ona od archaicznego myślenia o monumentalnych układach osiowych, paradnych alejach, kolumnadach... Także i dziś może być w części postrzegana jako nowoczesna.  Przedstawione w książce spostrzeżenia stanowią istotny wątek w badaniach nad dorobkiem II Rzeczypospolitej, a ukazana tu wizja miasta, choć niezaistniała, sugestywnie oddziałuje. Praca ukazuje ważną część dorobku warszawskich planistów i architektów międzywojnia, który warto konfrontować z innymi projektami z tego czasu. To, czy miasto powstałe według prezentowanych w książce planów, byłoby lepsze i bardziej przyjazne niełatwo obecnie  stwierdzić. Być może te realizacje stanowiłyby dziś wizytówkę monumentalnej stolicy. Mogły jednak też stać się przedmiotem krytyki i niechęci, i pretensji, że nie są bardziej nowoczesne. - Maciej Czarnecki Jarosław Trybuś, Warszawa niezaistniała, Muzeum Powstania Warszawskiego, Instytut Stefana Starzyńskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2012, str. 414