Matryca tożsamości

Celem przebudowy placu Nowego w Krakowie jest przywrócenie jakości przestrzeni publicznej do tego sprzed wojny przy zachowaniu jego silnie zdefiniowanego charakteru. I nagroda - Biuro Projektów Lewicki Łatak

Plac Nowy zwany „Żydowskim” z drugiej połowy XIX wieku, o otwartej kompozycji urbanistycznej, jak również tradycyjnej funkcji – placu targowego, jest jednym z najbardziej charakterystycznych miejsc Kazimierza. Celem konkursu było uzyskanie najlepszej pod względem urbanistycznym, architektonicznym, funkcjonalnym i eksploatacyjnym koncepcji zagospodarowania placu w obszarze ograniczonym elewacjami budynków, której realizacja pozwoli na podniesienie jakości przestrzeni publicznej.

Skład Jury: Piotr Gajewski – SARP, Przemysław Gawor – SARP, Leszek Jasiński - Wydział Strategii, Magdalena Jaśkiewicz - dyrektor BPP, Piotr Pakaszewski – ZIKIT, Jacek Stokłosa - Główny Plastyk Miasta, Michał Szymanowski – SARP, Mariusz Twardowski - SARP, Andrzej Wyżykowski - Główny Architekt Miasta, Jerzy Zbiegień - Miejski Konserwator Zabytków, Zastępcą sędziego jest - Krzysztof Bieda, SARP.

Tożsamość miejsca zbudowana jest z form, materiałów i widoków, a także (może bardziej) wspomnień osób, dźwięków i zapachów. Każdy z nas ma swoją pamięć Kazimierza i placu Nowego; róśne pokolenia sięgają czasu różnych epok. Jeden wspomni zmarłego jeszcze przed wojną blacharza spod siódemki, ktoś zapamiętał pachnące malinówki na straganach, ktoś czosnek od pana Franciszka, inny jeszcze – potajemną i reklamowaną szeptem, nie tak dawno... – sprzedaż cielęciny w okrąglaku.

Trójwymiarowy kształt placu ma swą genezę w Uchwale Rady Miasta z dnia 5. lipca 1929: założenie naokoło placu jezdni o szerokości 7 m o nawierzchni betonowej i krawężników granitowych (...), przebudowę chodników z płyt betonowych (...); założenie na właściwym placu nawierzchni betonowej.
Jak referował inż. Marcin Chmaj* dla budowy jako materiału kamiennego używa Budownictwo m. Ŝwirku bazaltowego z Kamieniołomów w Berestowcu na Wołyniu, przesiewanego, w 2 grubościach, tj. drobniejszego o grubości do 10 mm i grubszego 10-20 mm. świrek musi być czysty, a więc płukany, o ziarnach ostrokanciastych, kształtu umiarowego.

Zdjęcie Stanisława Muchy z początku lat 30. pokazuje stan po przebudowie, która miała miejsce kilka lat wcześniej. Widać nową nawierzchnię, niedawno oddane rzeźnię rytualną projektu Józefa Weinbergera i szalet publiczny, także rozebraną w latach 60. kamienicę na rogu ul. Estery i placu. Nie ma na tej fotografii tego, co rzuca się w oczy na dzisiejszych zdjęciach – stałych wiat i straganów, śmietnika, budek i kiosków, które wyrosły tam cichaczem ostatnimi czasy. Dlatego celem obecnego projektu przebudowy jest przywrócenie jakości przestrzeni publicznej placu do poziomu porównywalnego z tym z czasów przedwojennych przy jednoczesnym zachowaniu jego dotychczasowego, tak silnie zdefiniowanego charakteru.

Nie możemy zatrzymać minionego czasu, ani nie powinniśmy odtwarzać placu Nowego z subiektywnie wybranej chwili w przeszłości. Do ocalenia mamy natomiast jego specyfikę, którą stworzyła zbiorowa pamięć tej dzielnicy. Nie pozbywajmy się nazwisk, słów i obrazów. Jak tablice wotywne w kościele Bożego Ciała i jorcajtowe w pobliskich synagogach, matryca tożsamości placu Nowego jest próbą zapisu tych wspomnień. Jej kształt odnosi się do zastanego, fizycznego kontekstu – ważnych miejsc, budynków, geometrii. Matrycę uformujemy z miejscowych pierwiastków. Także fizycznie: betonowe płyty nawierzchni mają swoją historię, ale ich obecny stan techniczny jest zły. Proponujemy rozdrobnić je na miejscu kruszarką, a powstały materiał wykorzystać jako tworzywo do budowy nowego obiektu. Użycie lokalnego surowca obniży koszty przedsięwzięcia, przeszłość placu nie zniknie po jego przebudowie, podobnie jak cząstka pierwotnej kropli deszczu zostaje w mykwie po każdej zmianie wody,

Relief – odcisk i wygrawerowany rysunek odtworzą i uruchomią projekcję z dawnych lat, kazimierski fotoplastikon, wspomnienia niebieskiego mundurka. Będą tam i szyld spółki „Ziarno” i logo pobliskiego, nieistniejącego już Młodzieżowego Domu Kultury. Postaci Radzców Magistratu zasłużonych dla miasta i szemrane legendy lokalnego półświatka, projekty kamienic Żołdaniego, Ertla i szkic szaletu autorstwa Edwarda Kreislera. Część informacji zostanie odciśnięta w poziomych i pionowych płaszczyznach nawierzchni podczas budowy, inne pojawią się później – kiedyś, by uchwycić kogoś i coś, co znika z pejzażu dzielnicy. Szorstka powierzchnia posadzki przed wypiaskowaniem obrazu zostanie czasowo wygładzona na fragmencie, by ułatwić przyklejenie szablonu, a po grawerowaniu ponownie wyszczotkowana. Pojawiające się treści będą się z czasem zacierać, a na ich miejscu pojawią się nowe, następne.

Rozwarstwienie wysokościowe placu po stronie południowej pozwoli na zlokalizowanie stoisk handlowych ‘wewnątrz’ jego nawierzchni. Powstały górny poziom stanie się dodatkowym miejscem akcji wydarzeń – sceną koncertów, spektakli i pokazów, a dzięki temu otworzą się i zaktywizują partery kamienic w południowej pierzei. W codziennym użytkowaniu na stopniach powstałych wyniesień będzie można przysiąść, porozmawiać, pooglądać przechodzących ludzi i klientów kawiarnianych ogródków. To także dla tych, którzy przyjdą zobaczyć plac i postudiować historię dzielnicy z inskrypcji i znaków, jakimi będzie wyłożony.

Sugerujemy dalsze kroki postępowania, by podnieść jakość przestrzeni publicznej – remont konserwatorski budynku okrąglaka dla przywrócenia niektórych detali wg koncepcji Jana Rzymkowskiego (rekonstrukcja szczytów ze sterczynami nad wejściami, wykonanie pokrycia z blachy tytanowo-cynkowej, montaż płotków przeciwśniegowych) oraz wewnętrznej hali autorstwa Weinbergera (m.in. montaż stolarki w charakterze obiektu). Wytyczne konserwatorskie dla nowej zabudowy w południowej pierzei placu (narożnik ul. Estery) to pierwotna geometria z projektu Jana Ertla (oryginalny poziom gzymsu do zaznaczenia w fasadzie projektowanego budynku, elewacja o pięciu osiach).

* Rozwój trwałych nawierzchni drogowych w Krakowie, w latach powojennych, Dziennik Rozporządzeń Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa, t. L, R. 1929, Kraków 1929, str. 121-129.

Nowy Plac Nowy – skład zespołu autorskiego

Autorzy: Biuro Projektów Lewicki Łatak (Piotr Lewicki, Kazimierz Łatak)
Współpraca: Karol Ciepliński, Michał Rokita
Model fizyczny: Czesław Trzebunia Niebies
Model cyfrowy: Łukasz Kępski
Wizualizacje: Rafał Barnaś, Andrei Kozac
Grafika: Konrad Glos
Konsultacje historyczne: Barbara Zbroja
Koloryt lokalny: Mikołaj