Cmentarz na Bródnie to najstarsza istniejąca żydowska nekropolia w Warszawie. Historia tego miejsca sięga 1743 roku, choć oficjalnie kirkut założono dopiero 37 lat później, kiedy to król Stanisław August Poniatowski wydzierżawił teren wpływowemu kupcowi Szmulowi Zbytkowerowi. Szacuje się, że do 1940 roku pochowano tu ok. 320 000 osób. Choć cmentarz poważnie ucierpiał w czasie wojny, największej dewastacji doświadczył po jej zakończeniu. Czternastohektarowy teren przeznaczono na park – kamienne macewy zostały zdemontowane i przygotowane do wywiezienia (część wykorzystano jako materiał budowlany w różnych punktach miasta, ale ok. 5000 płyt do dziś spoczywa ułożone w charakterystyczne, bezładne stosy).
W połowie lat 80. staraniem Fundacji Rodziny Nissenbaumów wokół cmentarza wzniesiono ogrodzenie wraz z monumentalną bramą od strony ulicy św. Wincentego. Wejście to ozdobiono alegorycznymi płaskorzeźbami autorstwa Dariusza Kowalskiego, Teresy Pastuszka-Kowalskiej i Leszka Waszkiewicza. Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie odzyskała teren dopiero w 2012 roku. Od tego czasu prowadzi starania o uporządkowanie kirkutu i przywrócenie mu należnej pamięci. Dotychczas udało się m.in. wyremontować ogrodzenie oraz po dwóch stronach bramy głównej zbudować parterowe pawilony – w jednym mieści się kasa i węzeł sanitarny, w drugim niewielkie biuro oraz przestrzeń ekspozycyjna poświęcona historii tego miejsca oraz żydowskim zwyczajom związanym z pochówkiem. Powierzchnia każdego z obiektów wynosi ok. 117 m2.
Za projekt wystawy odpowiada Senna Kolektyw (architekci Sebastian Kucharuk, Natalia Romik, Agata Korba i Piotr Jakoweńko), którzy na koncie mają też m.in. ekspozycję stałą Domu Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach. Nowa wystawa w Warszawie, zatytułowana Bejt Almin – Dom Wieczności, porusza szeroko rozumiane zagadnienia śmierci w judaizmie. Prezentuje rytuały związane z grzebaniem zmarłych, wyjaśnia inskrypcje i przesłanie symboliki nagrobnej oraz ukazuje rolę cmentarza w tradycji, religii i kulturze żydowskiej. Jestem przekonana, że zainteresuje ona zarówno spotykających się z tą problematyką po raz pierwszy, jak i znawców tematu. Mam też nadzieję, że cmentarz na Bródnie stanie się ważnym punktem na mapie żydowskiej Warszawy – mówiła Anna Chipczyńska, przewodnicząca zarządu stołecznej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, podczas otwarcia wystawy na początku lutego.
Na niewielkiej, zaledwie 93-metrowej przestrzeni projektanci rozmieścili siedem podświetlanych ekspozytorów z informacjami w języku polskim i angielskim, które przybliżają zwiedzającym zarówno samą historię kirkutu i postać jego fundatora, jak i dzieje praskiej gminy, która przez lata działała równolegle do warszawskiej. W kolejnym etapie planowana jest plenerowa trasa edukacyjna, przedstawiająca „studium dewastacji” cmentarzy żydowskich w czasie II wojny światowej oraz po jej zakończeniu, a także zakrojony na wiele lat projekt podnoszenia i osadzania na nowo zachowanych macew. Pozwoli to nam na ich wyeksponowanie, odizolowanie od wilgotnego podłoża oraz odzyskanie zapisanych na nich danych, które często są tożsame z zawartymi w aktach stanu cywilnego, a te – jak wiadomo – przepadły bezpowrotnie – czytamy na stronie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. Cmentarz można zwiedzać w poniedziałki i czwartki w godzinach 10.00-16.00 oraz w piątki – 10.00-14.00. Do końca lutego konieczna wcześniejsza rezerwacja (tel. 504 906 258, email: [email protected]).
Wystawa Bejt Almin – Dom Wieczności
pawilon przy cmentarzu żydowskim na Bródnie, ul. św. Wincentego 15
Koncepcja wystawy: Natalia Romik, Sebastian Kucharuk i Piotr Jakoweńko
Projekt architektoniczny: Sebastian Kucharuk
Projekt graficzny: Piotr Jakoweńko
Kuratorzy: Agata Korba, Remigiusz Sosnowski, Andrzej Jankowski
Teksty i dobór ilustracji: Remigiusz Sosnowski, Andrzej Jankowski, Agata Korba
Autorzy wybranych tekstów: Alicja Mroczkowska, Aleksander Schwarz, Witold Wrzosiński
Kwerenda tekstów prasowych w jidysz i ich tłumaczenie: Anna Ciałowicz
Inwestor: Gmina Wyznaniowa Żydowskiej w Warszawie, Fundacja Rodziny Nissenbaumów
Powierzchnia: 93 m2
Realizacja: 2016-2017
