Pawilonu przy al. Korfantego w Katowicach, mieszczący obecnie Galerię Sztuki Współczesnej BWA, otwarto 5 stycznia 1972 roku. Projektantem budynku był Stanisław Kwaśniewicz, autor lub współautor obiektów, które na stałe wpisały się w krajobraz miasta, by wymienić tylko kościół Wniebowzięcia NMP, Bibliotekę Śląską, biurowiec Separator czy kino Kosmos. Za opracowanie konstrukcji odpowiadał Franciszek Klimek, a za wystrój wnętrz – Wojciech Szostak. Płaskorzeźby dekorujące elewację są dziełem Teresy Michałowskiej-Rauszer i Jerzego Kwiatkowskiego.
Dziś obiekt ma dwóch właścicieli: władze Katowic, do których należy BWA, oraz Cepelię, która swoją część wystawiła niedawno na sprzedaż. Aby uratować pawilon przed przebudową kolektyw Miastoprojekt wystosował petycję do urzędu miasta: Uważamy, że budynek powinien być w całości własnością gminy, czyli nas wszystkich. Tylko wówczas będzie można sprawować społeczną kontrolę nad sposobem jego wykorzystania i przywrócić jego integralność jako najważniejszego miejsca związanego ze sztuką współczesną w Katowicach. (...) Na przeszklonym parterze można byłoby eksponować prace rzeźbiarskie, a także prowadzić działania artystyczne, animacyjne i edukacyjne, które wciągałyby w interakcję osoby spacerujące po al. Korfantego – czytamy w uzasadnieniu. Petycję można podpisać tu.
Poniżej publikujemy opracowanie na temat budynku autorstwa Anny Syski i Agnieszki Woźniakowskiej:
Budynek Biura Wystaw Artystycznych w Katowicach
1. Wartości artystyczne
Budynek Biura Wystaw Artystycznych w Katowicach to znakomity przykład powojennej architektury funkcjonalistycznej. Posiada, wyróżniającą spośród innych obiektów, klarowną forma architektoniczną oraz jasny, czytelny plan. Zarówno osoba projektanta oraz rzeźbiarza gwarantowała wysoką jakość projektową i artystyczną budynku, co pomimo upływu lat jest nadal wyróżnikiem obiektu. Wnętrze było projektowane jako luksusowe, do jego realizacji użyto materiałów w owym czasie deficytowych. Zastosowane materiały budowlane i rozwiązania funkcjonalne były śmiałe i nowatorskie. Projekt budynku był konsultowany z przyszłymi użytkownikami.
Budynek stanowi pendant do Ślizgowca, jest dla niego dopełnieniem kompozycyjnym. Swoją horyzontalną bryłą równoważy wertykalizm wieżowca. Efekt ten wzmocniony jest na elewacjach, pionowe pasy Ślizgowca są zniwelowane poziomym fryzem BWA. Szklane mozaiki potęgują wrażenie lekkości, które nadają budynkowi przeszklenia parteru. Promienie słońca pryzmatycznie rozczepiają się na szklanych bryłach wzmagając dynamizm pozornie statycznych elewacji.
Obiekt ten jest rozpoznawalny zarówno przez mieszkańców Katowic, jak i innych części Polski. Jego wyróżnikiem jest także funkcja jaką pełni, w mocny sposób wpisana w mapę życia artystycznego kraju. Stanowi, wraz z zespołem urbanistycznym, w skład którego wchodzi, rozpoznawalny znak Śródmieścia Katowic. Budynek BWA posiada dużą wartość artystyczną i historyczną.
2. Twórcy
Architekt Stanisław Kwaśniewicz (1930-2006) urodził się w Krakowie, w 1954 roku uzyskał dyplom na Wydziale Architektury Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie, od 1956 roku związany był z SARP w Katowicach. Wieloletni pracownik Przedsiębiorstwa Projektowania Budownictwa Miejskiego Miastoprojekt Katowice. Do jego ważniejszych realizacji możemy zaliczyć budynek „Ślizgowca” w Katowicach, który powstał w latach 60-tych, a którego architekt był współautorem. W Katowicach zaprojektował także budynek Separatora (Biuro Studiów i Projektów Przeróbki Węgla, 1968), gmach Biblioteki Śląskiej (1989 r., współautor). W latach 70-tych był generalnym projektantem Jastrzębia-Zdroju. Dużą część jego projektów stanowiły obiekty sakralne, które znajdują się na terenie całego województwa śląskiego np. kościół p.w. Matki Bożej Częstochowskiej w Drogomyślu, kościół p.w. Bożego Narodzenia w Rudzie Śląskiej-Halembie, kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Wodzisławiu Śląskim (2001 r., przebudowa), kościół p.w. Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa we Wrzosowej (gmina Poczesna). Zrealizowane przez niego projekty wyróżniają się indywidualnym podejściem, na stałe wpisały się w historię architektury polskiej XX wieku.
Rzeźbiarz Jerzy Egon Kwiatkowski (1928-2005) urodził się w Chorzowie, związany był z Mikołowem, gdzie mieszkał i tworzył, był absolwentem Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Do najważniejszych jego prac możemy zaliczyć Hutnika na osiedlu „A” w Tychach, Rodzinę I na Placu Grunwaldzkim w Katowicach, Zakochanych przed Pałacem Ślubów w Chorzowie, Macierzyństwo w Galerii Rzeźby Plenerowej w WPKiW w Chorzowie oraz Chrystusa Apokaliptycznego w Katedrze Chrystusa Króla w Katowicach.
3. Historia
Pierwotnie obiekt nosił nazwę Pawilon Wystaw Artystycznych – Śródmieście-Zachód Katowice. Pierwsze prace koncepcyjne miały miejsce w marcu 1958 roku, wstępny projekt architektoniczny został ukończony w maju 1966 roku. Projekt powstał w Przedsiębiorstwie Projektowania Budownictwa Miejskiego Miastoprojekt Katowice (pracownia PW-11), inwestorem budowy była Dyrekcja Inwestycji Miejskich – Katowice. Autorem był architekt Stanisław Kwaśniewicz. Obiekt początkowo był projektowany jako pawilon usługowy składający się z części wystawowej z kawiarnią na 60 miejsc, sklepu Dom Dziecka oraz laboratorium gastronomicznego. Lokalizacja wstępnego projektu była zgodna z zatwierdzonym do realizacji planem urbanistycznym osiedla Śródmieście-Zachód, budynek miał być usytuowany frontem do reprezentacyjnej ulicy miasta – Armii Czerwonej. W 1966 roku koncepcja urbanistyczna tego fragmentu zabudowy uległa zmianie i przewidziano miejsce dla Biura Wystaw Artystycznych oraz Regionalnego Biura Sprzedaży Związku Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego Cepelia. W związku z tym wejście do Cepelii zostało przeniesione z elewacji północnej na wschodnią. W maju 1966 roku projekt został zatwierdzony przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach – Wydział Budownictwa, Urbanistyki i Architektury.
4. Urbanistyka
Budynek BWA w Katowicach mieści się przy al. Wojciecha Korfantego, w jej zachodniej pierzei, pomiędzy budynkiem Separatora i Domem Handlowym Centrum. Jest usytuowany równolegle do linii ulicy, w linii zabudowy. Wchodzi w skład większego założenia urbanistycznego Śródmieście-Zachód autorstwa Mieczysława Króla, które było realizowane od 1962 roku. Składa się ono w wielkokubaturowych bloków o różnej funkcji (obiekty usługowe i mieszkaniowe) tworzących od strony al. Korfantego główną pierzeję, a z drugiej strony układających się w kameralne pasaże i wnętrza przeznaczone do ruchu pieszego. Głównym akcentem tego założenia jest wieżowiec Separator, którego dużą bryłę zrównoważono zespołem dwukondygnacyjnych pawilonów usługowych.
5. Opis budynku
Pawilon posiada prostopadłościenną bryłę o rzucie w kształcie zbliżonym do litery „L”. Parter ma obrys wydłużonego prostokąta. Piętro ponad ciągiem pieszym ma część wspartą na słupach. Budynek jest dwukondygnacyjny, w części podpiwniczony, nakryty płaskim dachem ze świetlikami. Posiada żelbetową konstrukcję ramową i słupowo-belkową wypełnioną ściankami z PGS-u. Konstrukcja ze względu na szkody górnicze oparta została na segmentach o wymiarach 12,00 x 17,40 m oraz 12,00 x 12,10 m połączonych ze sobą elementami przegubowymi. Zastosowano stropy ceramiczne Akermana z wyjątkiem stropu nad antresolami (płyty żelbetowe krzyżowo zbrojone) oraz strop nad ostatnią kondygnacją w formie żelbetowej płyty. Nad górną kondygnacją znajduje się stropodach wentylowany.
Rzuty poszczególnych kondygnacji zostały ściśle dostosowane do funkcji obiektu. parter został podzielony pomiędzy BWA i Cepelię. Południową część parteru zajmowała galeria rzeźby (obecnie kawiarnia), hall wejściowy oraz pomieszczenia pomocnicze. Wysokość tej części wynosiła 4,30 i 4,85 m. Hall połączony był z galerią, której przestrzeń wyróżniona była za pomocą obniżenia podłogi o wysokość trzech stopni. Zabieg ten miał na celu uzyskanie wrażenia izolacji od otoczenia. Dolna galeria była oświetlona światłem bocznym bezpośrednim. Okna sali dolnej miały za zadanie optyczne połączenie wnętrza i zewnętrza budynku zapraszając przechodnia do środka. Do hallu prowadziło wejście główne usytuowane od strony ulicy, na osi którego znajdowało się drugie wejście od strony podcieni. Wejście tylne było zaopatrzone w wiatrołap na rzucie sześcioboku zakończony fontanną od strony zewnętrznej. Pomieszczenia pomocnicze parteru zorganizowane były po prawej stronie hallu wejściowego, składały się na nie dwa magazyny rzeźby (dostępne z hallu oraz z zewnątrz budynku za pomocą osobnych wejść) szatnia, toalety oraz pomocnicza klatka schodowa. Dominantą kompozycyjną hallu jest główna klatka schodowa (żelbetowa) z kręconymi schodami pierwotnie wyłożona płytkami marmurowymi i lastriko.
Północną część parteru pawilonu (obecnie uszczuploną o pomieszczenia banku i biura podróży) zajmował sklep Cepelia. Ta część budynku jest podpiwniczona, znajdował się tam magazyn towarów, ponadto zarezerwowano miejsce dla przyłączy instalacji. Część główna sali sklepowej została przeznaczona do sprzedaży preselekcyjnej (samoobsługa), części boczne do sprzedaży zza lady. Główne wejście do sklepu przewidziano od strony ulicy. Na parterze oprócz części sklepowej przewidziano także miejsce na pomieszczenia pomocnicze, dwie klatki schodowe oraz windę.
Poziomem pośrednim pomiędzy parterem i piętrem budynku jest poziom antresoli. W części galerii został on przeznaczony na barek kawowy przewidziany na 40 osób (obecnie księgarnia i kasa). Fragment jego powierzchni miał być otwarty na pierwsze piętro, antresola stanowiła bowiem przestrzenne połączenie sali dolnej z górną. Barek był skomunikowany z parterem za pomocą głównej oraz pomocniczej klatki schodowej. Miał być zaopatrzony w mechaniczną wentylację w wytworzeniem podciśnienia zapewniającego nieprzedostawanie się zapachów do innych części budynku. Antresola w części sklepowej była przeznaczona na pomieszczenia socjalne.
Rzut piętra jest obszerniejszy od rzutu parteru, dodatkowo zajmuje powierzchnię ponad podcieniami niemającą odpowiednika w rzucie dolnej kondygnacji. Powierzchnię tą przeznaczono na pomieszczenia biurowe i socjalne galerii oraz magazyn. Największą część piętra zajmuje obszerna przestrzeń wystawiennicza. Przewidziano także możliwość elastycznego aranżowania powierzchni ekspozycyjnej za pomocą modułowych ekranów. Górna sala doświetlona była świetlikami w dachu oraz pasem luksferów przy suficie. Dostarczanie eksponatów do sali górnej miało odbywać się awaryjną klatką schodową zlokalizowaną w sąsiedztwie Ślizgowca, z tego względu pakownię i pracownię konserwatorską przewidziano na piętrze. Sala ekspozycyjna górna miała mieć połączenie z salą konferencyjną znajdującą się w Separatorze.
Elewacje budynku zostały skomponowane z poziomych pasów przeszkleń i ścian pełnych. Przeszklenia znajdują się na parterze, poziom piętra zajmuje pas ściany wzbogacony o fryz rzeźbiarski autorstwa Jerzego Egona Kwiatkowskiego. Składa się on z przedstawień muz i bóstw antycznych ujętych w formy abstrakcyjne. Ponad fryzem znajduje sie poziomy pas luksferów, powyżej którego jest odcinek pełnej ściany domykający kompozycję elewacji. Pomiędzy przeszkleniami parteru znajdują się mozaiki wykonane z nieregularnych brył szkła o zabarwieniu turkusowym. Budynek wieńczą podłużne świetliki o przekroju prostokąta z przeszklonymi bokami stanowiące oddzielną konstrukcję.
W odmienny sposób zostały potraktowane elewacje części wspartej na słupach. Stanowią one wizualnie niejednorodną część z korpusem BWA. Zostały opracowane z ułożonych naprzemiennie modułów o zróżnicowanych formach, na które składają się okna o różnych wykrojach oraz pełniące funkcje dekoracyjne wystające przed lico muru partie ściany. W ten sam sposób zostały rozwiązane elewacje dwukondygnacyjnych pawilonów towarzyszących Separatorowi.
Budynek wyposażono w metalową stolarkę okienną i drzwiową (stalową i aluminiową), wewnętrzne ściany tynkowano. Kolorystyka obiektu została ustalona przez projektanta w osobnym projekcie wnętrz.
6. Bibliografia:
Jerzy Egon Kwiatkowski. Rzeźba. Mikołów 2005.
Katowice. Ich dzieje i kultura na tle regionu, Warszawa 1976.
Kozina Irma, Obok tyskiego eksperymentu, [w:] Sztuka Górnego Śląska, pod red. Ewy Chojeckiej, Katowice 2004.
Pawilon wystaw artystycznych O.B.W.A. na oś. Katowice Śródmieście-Zachód Katowice, ul. Armii Czerwonej, Katowice 1966 (wstępny projekt architektoniczny, maszynopis)
SARP 1925-1995, 70 lat działalności organizacji architektonicznych na Górnym Śląsku, pod red. Jana Boberskiego, Katowice 1998.
Kwaśniewicz Stanisław, 20-kondygnacyjny „ślizgowiec” w Katowicach, „Architektura”, R. XXV, 1971.
Suita śląska, Katowice 1973.
Szaraniec Lech, Osady i osiedla Katowic, Katowice 1996.
