17. biennale architektury w Wenecji

Założenia tegorocznego biennale – tekst kuratorski

Jak będziemy żyć razem? Potrzebujemy nowej umowy społecznej. Wobec pogłębiających się podziałów politycznych i rosnących nierówności ekonomicznych zwracamy się do architektów, by wymyślili przestrzenie, w których możemy żyć razem, okazując sobie szczodrość: - razem jako istoty ludzkie, które mimo rosnącej indywidualności pragną wzajemnych kontaktów i kontaktów z innymi gatunkami w przestrzeni cyfrowej i rzeczywistej; - razem jako nowe rodziny szukające bardziej zróżnicowanych i godniejszych przestrzeni do zamieszkiwania; - razem jako kształtujące się społeczności wymagające sprawiedliwości, przynależności i tożsamości przestrzennej; - razem wobec granic politycznych, wyobrażając sobie nową geografię powiązań; - i razem jako planeta, którą czekają kryzysy wymagające działań globalnych, byśmy w ogóle mogli przeżyć. Architektów zaproszonych do udziału w biennale zachęca się do włączenia w nie przedstawicieli różnych dziedzin i ugrupowań zawodowych: artystów, budowniczych i rzemieślników, ale także polityków, dziennikarzy, przedstawicieli nauk społecznych i zwykłych obywateli. Nasze biennale podkreślić ma bowiem istotną rolę architekta jako przyjaznego organizatora i kustosza umowy przestrzennej. Równocześnie 17. wystawa wskazuje także, że architektura – w swym szczególnym wymiarze materialnym, przestrzennym i kulturowym – stanowi inspirację dla naszych sposobów życia razem. W tym sensie prosimy uczestników, by podkreślili te aspekty głównego tematu, które odnoszą się wyłącznie do architektury.

Tytuł biennale jest pytaniem, a pytanie jest otwarte: Jak [How]: odnosi się do praktycznego podejścia i konkretnych rozwiązań, podkreślając, że w myśleniu architektonicznym pierwszorzędną rolę odgrywa rozwiązywanie problemów. Będzie- [Will]: oznacza spoglądanie w przyszłość, ale także poszukiwanie wizji i determinacji, czerpanie z siły architektonicznego imaginarium. -my [We]: oznacza pierwszą osobę w liczbie mnogiej, a zatem włączenie (innych ludzi, innych gatunków), odwołując się do bardziej empatycznego pojmowania architektury. Żyć [Live]: oznacza nie tylko po prostu istnieć, ale też prosperować, kwitnąć, zamieszkiwać, jak również wyrażać życie czerpiąc z wrodzonego optymizmu architektury. Razem [Together]: sugeruje wspólnoty, powszedniość, uniwersalne wartości, podkreślając, że architektura jest formą kolektywną i formą wyrazu. ?: wskazuje pytanie otwarte, a nie retoryczne, poszukiwanie (wielu) odpowiedzi, świętowanie mnogości wartości w architekturze. Pytanie Jak będziemy żyć razem? jest równocześnie stare i naglące. Jest to też pytanie tyleż społeczne i polityczne, co przestrzenne. Zadał je Arystoteles, gdy definiował politykę, i wysnuł z niego propozycję modelu miasta. Zadaje je każda generacja, ale udziela innych odpowiedzi. Coraz więcej zmieniających się ostatnio norm społecznych, rosnąca polaryzacja polityczna, zmiany klimatyczne i powszechne globalne nierówności skłaniają nas do pilnego zadawania tego pytania, w innej niż dotychczas skali. Równocześnie słabość proponowanych dziś modeli politycznych zmusza nas do stawiania przestrzeni na pierwszym miejscu oraz, być może tak jak Arystoteles, przyjrzenia się sposobowi, w jaki architektura kształtuje zamieszkiwanie, by wypracować potencjalne wzorce tego, jak możemy razem żyć. (...)

Ku odnowionym zadaniom architektury Biennale jest motywowane nowymi rodzajami problemów, które świat stawia przed architekturą, ale także inspirowane rodzącą się chęcią działania młodych projektantów i radykalnymi zmianami, proponowanymi przez zawodowych architektów chcących podjąć to wyzwanie. Architekci to organizatorzy. Syntetyzują i koordynują działania w różnych dziedzinach i zawodach, i reprezentują je wobec klientów. Są kustoszami kontraktów. Dzisiejsi architekci na nowo rozważają będące w ich dyspozycji narzędzia, by podjąć czekające ich złożone problemy. Ponadto „powiększają stół”, by znalazło się przy nim miejsce dla przedstawicieli innych zawodów i obywateli. Chcąc skutecznie podjąć przedstawione im obowiązki, rozszerzają jedną ze swoich najważniejszych ról: gościnnych organizatorów innych form doświadczenia i ekspresji. Przede wszystkim jednak zadaniem architektów jest proponowanie alternatyw. Jako obywatele mobilizujemy nasze zdolności syntezy, by zgromadzić ludzi i rozwiązać skomplikowane problemy. Jako artyści przeciwstawiamy się brakowi działania wynikającego z niepewności, by zadać pytanie: A co, jeśli? Jako budowniczowie czerpiemy z naszej bezdennej studni optymizmu, by robić to, co umiemy najlepiej. Połączenie ról w tych niepewnych czasach może jedynie dodać sił naszym działaniom i, miejmy nadzieję, uczynić naszą architekturę piękniejszą. Hashim Sarkis

Koncepcja wystawy w Pawilonie Polskim – opis organizatorów

Wystawa Trouble in Paradise w Pawilonie Polskim traktuje wieś jako samodzielny obszar badań i tam szuka odpowiedzi na temat przewodni tegorocznego biennale: Jak będziemy żyć razem? Autorzy projektu z kolektywu PROLOG +1, we współpracy z międzynarodowym gronem architektów i artystów, pokażą, że w czasach narastających lokalnych i światowych kryzysów obszary wiejskie są istotnym elementem budowania wspólnoty. (...) Refleksje na temat marginalizowanej problematyki rozległych obszarów wiejskich i postępującej migracji z miast na te tereny dały impuls do stworzenia wizji przez zaproszone do projektu zespoły architektoniczne z Europy. Towarzyszy im pogłębiona analiza form pracy i zamieszkiwania na wsi, której efektem jest powstała we współpracy z polskimi artystami Panorama polskiej wsi. Studium przypadku Polski – kraju, w którym 93 procent powierzchni stanowią obszary wiejskie – umożliwia zrozumienie specyfiki postsocjalistycznej Europy Środkowo-Wschodniej oraz wskazanie problemów i propozycji ich rozwiązania w skali globalnej. Metoda badawcza przyjęta przez kolektyw PROLOG +1 ma na celu stworzenie nowych narzędzi do opisu wsi. Trzy etapy historycznego jej rozwoju: wczesnokapitalistyczny, socjalistyczny i późnokapitalistyczny analizowane są pod kątem trzech obszarów: terytorium, osady i domu, ze szczególnym uwzględnieniem projektów kolonizacyjnych realizowanych przez państwo polskie w ciągu ostatniego stulecia. Pozwoliło to zbudować narrację wystawy w oparciu o dwie uzupełniające się części: analityczną i projektową. Przestrzeń Pawilonu Polskiego wypełni fotorealistyczna panorama wsi, nadrukowana na tkaninie i umieszczona na linii rzeczywistego horyzontu widza. To część analityczna wystawy – przedstawia charakterystyczne elementy krajobrazu wiejskiego będące efektem zachodzących tam w ciągu stu lat procesów. (...)

Do części projektowej PROLOG +1 zaprosił sześć zespołów architektonicznych z Europy. Za punkt wyjścia każdy z nich obrał analizę jednego z trzech obszarów (terytorium, osada, dom), aby następnie ekstrapolować rozwiązania na pozostałe, tworząc całościowy obraz wsi. Efektem tej pracy są modele architektoniczne, kolaże i rysunki prezentowane w pawilonie na tle panoramy. Różnorodność punktów widzenia i zestawienie odmiennych perspektyw spaja refleksja na temat skutków eksploatacji terytorium wiejskiego, klęsk klimatycznych czy globalnych kryzysów – także tych, których wpływ na los planety i obszarów wiejskich dopiero poznamy. Trouble in Paradise to swoisty przegląd wyobrażeń o wspólnotowym życiu na wsi, którego ocenę PROLOG +1 pozostawia publiczności. Wieś, do tej pory uznawana za peryferium, przestanie nim być, kiedy przestaniemy uznawać miasto za centrum. Wieś nie jest hierarchicznym, lecz horyzontalnym bytem, co zrozumiemy, przyglądając się jej krajobrazowi. Zauważymy wtedy sylwetki na horyzoncie i zadamy sobie pytanie, czy są one zagrożeniem dla raju – podsumowują autorzy wystawy.

Opis kuratorski (wstęp do katalogu wystawy w polskim pawilonie)

To, co znane, niekoniecznie jest poznane

Polska wieś jest miejscem, w którym problemy, nadzieje i paradoksy okresu socjalizmu i kapitalizmu stają się wyraziste; pojęcia tradycji i postępu nie są tutaj łatwe do rozróżnienia, a radykalne reformy spotykały się i z entuzjazmem, i oporem. Książka wraz z wystawą w Pawilonie Polskim na 17 Międzynarodowej Wystawie Architektury w Wenecji traktuje wieś jako niezależny obszar badań. Odczytuje ją jako produkt zaplanowanych społecznych, przestrzennych i politycznych eksperymentów państwa. To studium przypadku Polski — kraju, w którym 93% powierzchni stanowią obszary wiejskie — jest instrumentem pomocnym dla zrozumienia specyfiki kontekstu postsocjalistycznej Europy i pozwalającym na mówienie o problemach globalnych. Pomimo skali zjawiska, jakim jest polska wieś, zagadnienia z nią związane pozostają poza głównym nurtem architektoniczno-przestrzennego dyskursu. Marginalizacja tych obszarów nasiliła się w okresie transformacji polityczno-gospodarczo-społecznej lat dziewięćdziesiątych i ugruntowała ich postrzeganie przez pryzmat uproszczeń i stereotypów lub po prostu wyłączyła je ze sfery kolektywnej świadomości, przekształcając w niewidoczny element krajobrazu. Projekt ten przedstawia nową perspektywę, przeformułowuje rozumienie tego, co wiejskie, wychodząc poza wąskie ramy romantycznej czy technologicznej utopii, odczytuje wieś jako przestrzeń walki i oporu przeciwko siłom ją kolonizującym, a nie jako niewinny, idylliczny krajobraz poza miastem. Po zmianie ustrojowej ostatniej dekady XX wieku w Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach postsocjalistycznych Europy, obserwujemy wewnętrzną migrację ludności z miasta na wieś. Ta przeciwna do globalnej tendencja otwiera nie tylko zagadnienie motywacji i oczekiwań, ale przede wszystkim stawia pod znakiem zapytania znaną nam definicję wsi. Narastające problemy związane z katastrofą klimatyczną, regresem miast postsocjalistycznych, stałym deficytem mieszkaniowym, brakiem spójnej strategii planistycznej (czego efektem jest chaos przestrzenny i izolacja społeczności) wymagają holistycznego spojrzenia. W naszym rozumieniu to dychotomia własności prywatnej i publicznej jest źródłem kryzysu, a poszukiwanie dóbr wspólnych — konieczną alternatywą. Ponadto rozpatrywanie wsi w dualistycznym konstrukcie, w którym występuje ona zawsze jako dodatkowy element uzupełniający potrzeby miasta, a definiowana jest w opozycji do niego — jako wszystko, co nim nie jest — wydaje się problematyczne samo w sobie. Celem projektu jest zakwestionowanie tego stanu rzeczy i nadanie podmiotowości wsi jako obszarowi badań architektonicznych. Metoda i narzędzia służące zrozumieniu zjawiska, jakim jest wieś, opierają się na analizie jej terytorium, osady i domu — trzech obszarów zainteresowania autorów projektu — i pozwalają na jasne wskazanie problemów w środkowoeuropejskiej skali. Te trzy obszary rozpatrywane są w relacji do problematyki współdzielenia dóbr, własności gruntów, planowania przestrzennego oraz sposobów pracy i wspólnego życia jako aspektów uniwersalnych i niezależnych od miejsca. Krajobraz wiejski poddany jest siłom kapitału, zmniejsza się liczba mieszkańców pracujących na roli, a rośnie odsetek osadników z miast. Dlatego to na wsi szukamy odpowiedzi na pytanie będące hasłem obecnej edycji biennale: Jak będziemy żyć razem?. Pierwsza część książki przedstawia teoretyczny kontekst wystawy. We wprowadzeniu Platon Issaias i Hamed Khosravi podejmują problematykę podziału miejskie–wiejskie. Szukają odpowiedzi na to, jak różne cechy i rozumienie terytorium mogą pozwolić myśleć o „totalnej terytorialności” zamiast o dychotomicznym podziale na obszary. Samo pojęcie „terytorium”, jego etymologia i historyczne rozumienie jest przedmiotem eseju Piera Vittoria Aureliego. Dogłębna analiza jego autorstwa kończy się propozycją redefinicji terytorium z punktu widzenia jego działania i użytkowania, a nie przez pryzmat administracyjnych podziałów i kartograficznych reprezentacji. Zagadnienie, jak opisywać wieś, podejmuje w swoim eseju Andrea Alberto Dutto, wykorzystując do tego studium przypadku, jakim jest podręcznik dotyczący terenów wiejskich w dolinie rzeki Pad. Prezentuje tu zarys tego, co można rozwijać dalej jako wspólną teorię dla terenów wiejskich. W kolejnych esejach polscy autorzy przybliżają kontekst rodzimej wsi. Katarzyna Kajdanek w oparciu o swoje badania socjologiczne przedstawia problematykę wewnętrznej migracji na wieś. Stawia też pytanie o to, w jakim stopniu i czy w ogóle istnieje zależność między formą przestrzenną osiedli a poczuciem wspólnoty. Na temat dóbr wspólnych pisze Łukasz Moll, przywołując przykłady rozmaitych lokalnych komunizmów powstających oddolnie, z inicjatywy mieszkańców — jako formy samopomocy i oporu wobec sił zewnętrznych. I wreszcie swój punkt widzenia w formie fotoeseju prezentuje Jacenty Dędek. Publikowane tu fotografie — wyimek z szeroko zakrojonego projektu portretprowincji.pl — ukazują historie, marzenia i aspiracje mieszkańców polskich wsi. Cała ta część pozwala zobaczyć wystawę jako fragment szerszego dyskursu na temat obszarów wiejskich, ze skupieniem uwagi na specyfice kontekstu polskiego. Druga część, analityczna, przedstawia ramy badawcze proponowane przez zespół PROLOG +1. Panorama polskiej wsi to fotorealistyczny kolaż — autorstwa Jana Domicza, Michała Sierakowskiego i Pawła Starca — który wraz z komentarzami kuratorów tworzy kompleksowy obraz współczesnej polskiej wsi. W panoramie i na wystawie elementem strukturyzującym staje się horyzont — symbolicznie, ponieważ elementy i obszary badań traktowane są z równą uwagą, a także dosłownie, gdyż to w zestawieniu z nim możemy oglądać elementy tworzące i opisujące wieś. Działa tu on jako narzędzie pozwalające na precyzyjną analizę relacji obiektów na nim umieszczonych, przyporządkowanym terytorium, osadzie i domowi — trzem przestrzennościom, w których porusza się wystawa. Ten sposób prezentacji zbliża nas do warunków rzeczywistego przebywania na wsi, pozwala zrozumieć ciągłość krajobrazu — w końcu horyzont łatwiej dostrzec na wsi niż w mieście. W tekście Wieś na horyzoncie autorzy wystawy poszukują nowego zestawu narzędzi do opisu wsi — rdzeniem proponowanej metody jest fragmentaryczność. Analiza form pracy i zamieszkania prowadzona jest przez pryzmat trzech wspomnianych wyżej obszarów. Ich relacje i wzajemne wpływy można prześledzić chronologicznie, w trzech etapach — w każdym z nich jeden z obszarów jest wiodący. W okresie wczesnokapitalistycznym główną rolę odgrywał nowy typ osady, poprzez który realizowano strategię wewnętrznej kolonizacji. W okresie socjalistycznym czynnikiem przekształcającym terytorium był proces nacjonalizacji i powstanie Państwowych Gospodarstw Rolnych. W trzecim, późnokapitalistycznym okresie analiza rozpoczyna się od przestrzeni domu jednorodzinnego — ucieleśnienia liberalnego podejścia do planowania i realizacji marzeń klasy średniej. Studia przypadków pozwalają na zrozumienie dynamiki relacji między terytorium, osadą i domem i dowodzą, że nie ma jednego kierunku, w którym postępują przemiany — nie są one wertykalne, lecz horyzontalne. To właśnie owa horyzontalność jest narzędziem umożliwiającym myślenie o wsi w sposób całościowy. Trzecia część książki proponuje odpowiedzi na pytanie o to, jak możemy żyć razem na wsi, w formie spekulatywnych projektów powstałych w nakreślonych przez nas ramach badawczych. Sześć zespołów z Belgii, Niemiec, Polski, Rosji, Wielkiej Brytanii i Węgier przedstawia alternatywne wizje terytoriów, sposobów osadnictwa, życia i pracy na wsi. Tekst, rysunek architektoniczny, obraz, a na wystawie również model (w książce prezentowany na zdjęciu) działają komplementarnie wobec panoramy. Wątkiem głównym jest tu zagadnienie dóbr wspólnych jako czynnik prowadzący do konsolidacji środowiska wiejskiego. Nawołujemy do formułowania odważnych idei wykraczających poza paradygmaty kształtowane przez uwarunkowania państwowe i rynkowe, publiczne i prywatne. Prezentowane prace nie dostarczają całościowej odpowiedzi — i nie oczekiwaliśmy tego od zespołów — ale nakreślają rozmaite perspektywy, pomocne w przyszłym projektowaniu terenów wiejskich. Wieś współczesna jest obszarem intensywnych transformacji, które nie pozwalają na jednoznaczne jej zdefiniowanie. Coraz rzadziej jest obietnicą autonomii i ucieczki od miasta, a coraz częściej obiektem spekulacji finansowej, przestrzenią magazynową, obszarem działalności przemysłowej i wydobywczej, intensywnej ekspansji rolnictwa i turystyki oraz miejscem zderzenia globalnych interesów. Różnorodność funkcjonalna zastępuje biologiczną, potencjał krajobrazu staje się sam w sobie zagrożeniem. Te i inne zjawiska stawiają przed dzisiejszą wsią problemy, których rozwiązaniem może być nowy kontrakt społeczny, mający na uwadze praktyki, własności i zasoby wspólne, innymi słowy — wizję nowej arkadii. PROLOG +1 (Mirabela Jurczenko, Bartosz Kowal, Wojciech Mazan, Bartłomiej Poteralski, Rafał Śliwa i Robert Witczak)