Biblioteka Narodowa / Warszawa

Budynek i konkurs

Gmach Biblioteki Narodowej został zaprojektowany w latach 60. przez architekta Stanisława Fijałkowskiego z zespołem. Wieloetapowa, przeciągnięta w czasie realizacja ostatecznie została zakończona w 1995 roku – oddano wówczas do użytku czytelnię ogólną. Zmieniające się wymagania dotyczące przechowywania i udostępniania zbiorów oraz warunków technicznych samego budynku spowodowały uruchomienie w pierwszej dekadzie XXI wieku prac modernizacyjnych. W pierwszym etapie, pod nadzorem autora całego założenia, odnowiono elewacje, poszerzono wejście główne, wymieniono okna i ściany kurtynowe, rozbudowano sieć Internetu oraz zamontowano nowe kaloryfery i energooszczędne oświetlenie. Drugim etapem była modernizacja czytelń i przestrzeni publicznych gmachu głównego. W 2015 roku rozpisano dwuetapowy konkurs, który wyłonił zwycięski projekt autorstwa pracowni Konior Studio.

Podstawowym celem było uzyskanie koncepcji, której realizacja pozwoli stworzyć miejsce nowoczesne, przyjazne, otwarte i spełniające oczekiwania bardzo zróżnicowanych grup użytkowników, a także w sposób kompleksowy i wizualnie spójny spełni założenia funkcjonalne, aranżacyjne oraz architektoniczne nowych czytelń i przestrzeni publicznych.

Przeprowadzone już na etapie konkursu analizy wykazały, że zunifikowany język modernistycznej architektury niesie za sobą pewne ograniczenia. Modułowość i powtarzalność wprowadza uporządkowanie, ale bez postawienia akcentów we właściwym miejscu jednakowa przestrzeń pozostaje niezrozumiała i nieczytelna. Stało się oczywiste, że obiekt w dotychczasowej formie nie będzie funkcjonować jako współczesna czytelnia, z której można korzystać w wygodny sposób. Główną ideą stało się założenie, by budynek biblioteki zachował wszystkie dotychczasowe zalety i modernistyczny charakter, a jednocześnie stał się bardziej intuicyjny, ergonomiczny i ekologiczny. Postanowiliśmy nadać wnętrzom czytelni nową, właściwą hierarchię, a dzięki użytym materiałom podkreślić rangę siedziby jednej z najważniejszych instytucji kultury w Polsce.

Oś przebudowy

Najważniejszym miejscem nowej biblioteki stanie się centralna przestrzeń umieszczona na przecięciu osi wejścia głównego oraz osi czytelń. W poszukiwaniu odpowiedniej rangi, proporcji i skali zaprojektowano przekrytą świetlikiem, dwukondygnacyjną strefę w miejscu istniejącego dziedzińca V i wentylatorowni. W efekcie uzyskano wysoką i rozświetloną naturalnym światłem przestrzeń, która nie tylko określa charakter wnętrz, lecz także staje się głównym punktem odniesienia. Nowa organizacja przestrzeni, poza podniesieniem walorów funkcjonalnych, wyznacza w dotychczas rozległych, jednokondygnacyjnych i homogenicznych strefach czytelń miejsca o indywidualnym charakterze.

Lada główna

Lada główna łączy najważniejsze funkcje obsługi czytelnika, takie jak informacja, rejestracja, przydzielanie stanowisk, wydawanie i odbieranie książek. W nowej czytelni zajmuje miejsce centralne, adekwatne do swojej rangi. Jest widoczna już od wejścia, wyznacza granicę i jest pomostem między strefą publiczną a strefą czytelni.

Serce czytelni jest także jej podstawowym mechanizmem. Wyspecjalizowane urządzenie transportera książek, które funkcjonowało przed przebudową, zdemontowano i zabezpieczono. Jednym z założeń było zachowanie głównej trasy urządzenia, tak aby większość elementów dała się ponownie wykorzystać. Pętla odbiorowa zostanie odtworzona w nowej obudowie wewnątrz lady. System ten skróci czas oczekiwania i usprawni podróż książki.

Świetlik nad czytelnią otwartą

Największą ingerencją w ramach przebudowy Biblioteki Narodowej jest wcielenie do kubatury czytelni dawnego dziedzińca w centralnej części budynku oraz znajdującej się niegdyś poniżej wentylatorowni. Dawne patio zostało przekryte rozległym świetlikiem wykonanym w konstrukcji stalowej. Wytworzenie dwukondygnacyjnej jasnej przestrzeni powoduje całkowitą zmianę odbioru wnętrza. Monotonia i powtarzalność długich horyzontalnych korytarzy oraz rozległych niskich pomieszczeń zostaje przełamana. Jednocześnie nowo projektowane elementy respektują zasady, na których oparto strukturę gmachu. Cztery słupy, złożone z zespawanych ze sobą czterech profili gorącowalcowanych L 180 x 16, znalazły się na przecięciu istniejących osi konstrukcyjnych. Pomiędzy nimi rozpięto cztery główne dźwigary, które niosą świetlik o wymiarach 18 x 18 m. Przekrycie w formie wysokiego, regularnego rusztu podzielono na 96 pól o proporcji boków 2:3 każde. Na takim porządku oparto siatkę konstrukcyjną całego budynku. Przy powierzchni około 324 m2 świetlik wprowadza do wnętrza ogromną ilość światła nawet w pochmurne dni. Znaczna wysokość dźwigarów oraz ciemny kolor struktury świetlika pomagają przeciwdziałać nadmiernemu prześwietleniu czytelni dolnej. Przedłużone arkusze pionowych ścianek blachownic wystają ostrymi krawędziami poniżej belek i maskują połączenia spawane i skręcane pomiędzy dźwigarami i słupami. Powodują optyczne wysmuklenie elementów konstrukcji.

Jednym z wyzwań było powiązanie nowych elementów z istniejącą strukturą. Posadowienie świetlika zrealizowano przy zachowaniu wielu elementów płyty fundamentowej dawnej wentylatorowni, która mieściła się pod centralnym patio. Konstrukcja stalowa w obrębie świetlika waży łącznie ok. 63 t i w rzeczywistości znacznie wykracza poza zakres samego pola przeszklenia. Przestrzeń sufitowa kryje ramę stalową, która za pomocą oczepu opartego na istniejącej konstrukcji żelbetowej stabilizuje całą strukturę. Stal została zabezpieczona pożarowo systemem farb pęczniejących.

Nowa fasada

W miejscu centralnego fragmentu rozebranej ściany sąsiadującej z dziedzińcem A2 pojawia się współczesne uzupełnienie w formie fasady słupowo-ryglowej. Wysokie tafle górnego poziomu szklenia otwierają widok na nowo projektowane zadrzewione patio i wprowadzają do czytelni dużo światła. Rygiel w niższej części fasady powiązano z istniejącym podziałem ślusarki. Ze względu na proporcje dziedzińca przy czytelni dolnej, który jest wyższy od pozostałych, należało uwzględnić większe oddziaływania związane ze zjawiskiem ssania wiatru. Przy uzupełnieniu fasady wprowadzono dwa nowe słupy stalowe, które usztywniają układ i pomagają zrównoważyć siły poziome. Dzięki temu ślusarka nowej fasady jest smuklejsza i bardziej ekonomiczna. Podobnie jak konstrukcja świetlika, nowe elementy stalowe i aluminiowe fasady zostały polakierowane proszkowo w kolorze grafitowym.

Schody spiralne

W centralnej przestrzeni umieszczono spiralę schodów kręconych, która łączy trzy poziomy czytelni. Schody w konstrukcji stalowej, wspornikowej oplatają żelbetowy szacht windy. Przy ich złożonej geometrii wyzwaniem było rozwiązanie styków z pozostałymi elementami wnętrza. Za wspinającą się po okręgu stalową taśmą balustrady ukryto pięć biegów rozdzielonych spocznikami. Wewnętrzny, drewniany pochwyt balustrady powtarza układ biegów i spoczników. Obecnie przygotowywane są mock-upy stopni odciętych akustycznie od stalowej konstrukcji za pomocą elastycznych podkładek redukujących drgania.

Czytaj też: Zawód Architekt: Tomasz Konior |

Sufit miedziany

Sufit jest największym, pod względem powierzchni, nowym elementem, który buduje wnętrza czytelń. Najbardziej właściwy wydawał się uporządkowany układ paneli dający wpisać się w moduł konstrukcyjny budynku. Jednorodny materiał mógłby być bardzo przytłaczający w odbiorze przy takiej powierzchni. Poszukiwaliśmy materiału, który będzie żywy i wizualnie przełamie sztywny układ i powtarzalność. Wybór padł na miedziane arkusze z siatki cięto-ciągnionej. Naturalny proces patynowania surowego materiału został spowolniony i utrwalony za pomocą zabezpieczenia bezbarwnym lakierem. W procesie produkcji i składowania każdy panel zdążył jednak nabrać cech indywidualnych. Geometria siatki mocno wydobywa naturalne właściwości miedzi. Sufit oglądany pod różnym kątem w zależności od pory dnia i rodzaju światła mieni się odcieniami od złota do rudości. Sufity zakrywają instalacje przy jednoczesnym zapewnieniu przezierności na poziomie 70%, tak aby spełnić wymagany przepływ powietrza. Poza panelami z siatki cięto-ciągnionej na suficie pojawiają się wąskie panele techniczne z blachy stalowej w kolorze grafitowym, na których montowane jest oświetlenie podstawowe i awaryjne, czujki ruchu oraz znaki kierunkowe ewakuacyjne. Panele techniczne są wpisane w regularną siatkę, ale występują w mniejszej częstotliwości, tworząc układ diagonalny. Wprowadza to pewną różnorodność i osłabia ortogonalny układ. Zagęszczenie paneli zwiększa się w strefach, gdzie wymagane jest wyższe natężenie oświetlenia.

Wzmocnienia konstrukcji

Duży zakres ingerencji w strukturę budynku pociągnął za sobą potrzebę zaprojektowania wzmocnień konstrukcji. Czytelnia Załuskich, w której przewidziano rozbiórkę znacznej części stropów, uzyskała dwukondygnacyjną przestrzeń. Pozostawione w niej podpory, które niosą stropodach powyżej, pracują teraz w zmienionym układzie statycznym. Aby przeciwdziałać wyboczeniu, zrealizowano pogrubienia słupów o wymiarach 50 x 50 cm o kolejne 15 cm w każdą ze stron. Podobna sytuacja wystąpiła w bezpośrednim sąsiedztwie świetlika nad czytelnią dolną. Dwa słupy znalazły się w przestrzeni dwukondygnacyjnej. Ich przekroje o wymiarach 30 x 40 cm zostały zwiększone do 45 x 55 cm. W pierwszej kolejności powierzchnia styku istniejącego słupa z fragmentem dolewanym zostaje poddana zgroszkowaniu. Następnie pręty startowe są wklejane za pomocą klejów żywicznych w istniejący słup na każdym z poszerzanych boków. Do nich zostają dostawione pakiety strzemion oraz prętów głównych i całość zostaje zamknięta w szalunku o docelowych gabarytach. Istotne jest, aby podczas betonowania mieszanka była odpowiednio zawibrowana.

Fakt, że budowla zrealizowana została w latach 70., był niejednokrotnie przyczyną komplikacji pojawiających się przy przebudowie. W miarę postępu prac napotykano na kolejne rozbieżności pomiędzy dokumentacją archiwalną a stanem faktycznym. Na etapie inwentaryzacji i odkrywek nie było dostępu do wszystkich elementów nośnych. W kilku miejscach wystąpiły kolizje z elementami projektowanymi. Na niektórych belkach zaobserwowano znaczne ugięcia. Po przeprowadzeniu dodatkowych badań, ekspertyz technicznych i przeanalizowaniu ponownie układu statycznego stwierdzono konieczność wzmocnienia podciągu i belek częściowo rozebranego stropu w rejonie świetlika. Przeprowadzono badania młotkiem Schmidta oraz przeskanowano zbrojenie ferroskanerem. Belki wymagały okucia profilami stalowymi oraz wzmocnienia przez wklejenie taśm kompozytowych z włókien węglowych. Taśmy CFRP charakteryzują się wysoką wytrzymałością na rozciąganie przy niewielkim ciężarze, odpornością na korozję i wysoką wytrzymałością zmęczeniową. Przed wykonaniem wzmocnienia konstrukcja została podstemplowana. Po rozebraniu wzmocnień ugięcia belek przez pewien czas monitorowano. Konstrukcja została zabezpieczona przeciwpożarowo przy zastosowaniu kilkuwarstwowej obudowy z płyt ogniochronnych z uwagi na charakterystykę klejów używanych przy aplikacji taśm.

Materiały

Głównymi materiałami wykończeniowym istniejącego budynku są różnego rodzaju okładziny kamienne. Projekt przewidywał w większości ich zachowanie. Jedynie w miejscach ingerencji w konstrukcję zostały uzupełnione terazzo spójnym z charakterem przestrzeni, jednak odróżniającym nowe rozwiązania od tych zastanych. W projekcie użyto także miedzi, stali i drewna. Aby umożliwić lepszy dostęp na patia i poprawić relację widokową wnętrza z zewnętrzem, część okien wymieniono.

Zieleń

Sąsiedztwo terenów zielonych Pola Mokotowskiego ma bezpośredni wpływ na charakter budynku. Pierwotny projekt zakładał widokowe wciągnięcie zieleni do środka za pomocą charakterystycznych patiów (niedostępnych dla użytkowników). Projekt modernizacji zakłada otwarcie ich dla czytelników oraz zróżnicowanie nasadzeń, aranżacji i funkcji. Różnorodność tych półotwartych przestrzeni zielonych wpłynie nie tylko na identyfikację wnętrz, ale także dzięki nim silniej poczujemy symbiozę z naturą.

W projekcie zachowano większość kamiennych materiałów wykończeniowych. Całość uzupełniono spójnym z charakterem wnętrz terazzo, elementami z miedzi, stali i drewna