Historia cmentarza poległych obrońców polskiej Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte choć krótka, jest skomplikowana. Architektura nowego założenia, operując minimalnymi środkami wyrazu, zdaje się przy tym ponadczasowa. Na cmentarzu złożono niedawno odkryte szczątki dziewięciu żołnierzy oraz prochy ich dowódcy, majora Henryka Sucharskiego, zmarłego w 1946 roku. Wojskowa Składnica Tranzytowa na Westerplatte działała od 1926 roku. Przed wrześniem 1939 roku do jej obrony przygotowano cały teren. W chwili rozpoczęcia wojny komendantem był major Henryk Sucharski, jego zastępcą kapitan Franciszek Józef Dąbrowski, przez większość czasu faktyczny dowódca.
Niemiecki atak na Westerplatte zaczął się 1 września o godz. 4.45 ostrzałem z pancernika Schleswig-Holstein. Obrona składnicy miała trwać 12 godzin, utrzymała się przez tydzień. Podczas walk zginęło 15 obrońców, a ok. 50 zostało rannych. W 1966 roku na Westerplatte powstało duże założenie pomnikowe. Jego kulminacyjnym punktem jest ogromny paraobelisk Bohaterów Westerplatte, autorstwa Franciszka Duszenki i Adama Haupta. Symboliczny cmentarz żołnierzy Wojska Polskiego powstał niedługo po zakończeniu wojny w 1946 roku z inicjatywy kapitana Franciszka Dąbrowskiego. Jego głównym elementem był betonowy krzyż orderu Virtuti Militari, zwany krzyżem kapitana Dąbrowskiego, który usunięto w 1962 roku w trakcie przygotowań do przyjazdu Nikity Chruszczowa i zastąpiono sowieckim czołgiem.
i
i
Powrócił on w czasach Solidarności w 1981 roku, by osiem lat później zostać przesuniętym. Jeszcze w tym samym roku przebudowano cmentarz. Stanęło na nim 15 granitowych krzyży. Pod szesnastym, większym, zlokalizowany został grób majora Henryka Sucharskiego. Krzyże zdemontowano w trakcie budowy obecnego, trzeciego już, cmentarza. Jego powstanie stało się pilne w związku z odnalezieniem szczątków polskich obrońców Westerplatte. Na projekt cmentarza rozpisano konkurs architektoniczny. Jak zaznaczono w wytycznych, dotychczasowy cmentarz miał być rozebrany i nie powinien stanowić odniesienia przy tworzeniu nowego projektu, z wyjątkiem krzyża, który można było wykorzystać w tym założeniu. Prace poprzedzono wieloma badaniami archeologicznymi prowadzonymi od 2016 roku. W ich trakcie zlokalizowano, przebadano i odsłonięto relikty wartowni nr 5 oraz willi oficerskiej, w której znajdowała się kwatera dowódców. 2 września w wartowni nr 5 trafionej dwiema bombami lotniczymi poległo co najmniej sześciu polskich żołnierzy. Łącznie w czasie badań natrafiono na szczątki dziewięciu. Dzięki porównaniom próbek genetycznych rodzin poległych badaczom, m.in. z Zakładu Genetyki Sądowej Pomorskiego UM w Szczecinie, udało się zidentyfikować tożsamość ośmiu z nich.
Nowe założenie cechuje minimalizm i znakomite wpisanie w zielone otoczenie. Dzięki lapidarnym formom architektury ważnym składnikiem niewielkiego projektu stał się las porastający piaszczysty półwysep. Całość składa się z trzech części. Pierwsza obejmuje plac apelowy i przedpole z ekspozycją odsłoniętych i zakonserwowanych ruin wartowni i willi. Zarysom budynków towarzyszą ekspozytory z tekstami informacyjnymi. Część drugą stanowi „droga” – kładka wykonana ponad poziomem murawy leśnej z dużych, betonowych płyt, zaś trzecią – zasadniczy cmentarz o układzie zamkniętym w okręgu, po którym kontynuowany jest bieg kładki. Autorzy projektu użyli bardzo prostych zabiegów formalnych o dużym ładunku symbolicznym. Plac apelowy z zarysami budynków to zgodnie z ideą architektów strefa profanum. Cmentarz stanowi strefę sacrum. Łącząca je ścieżka jest mostem pomiędzy nimi, stanowiąc oś kompozycyjną.
Dzięki lapidarnym formom ważnym składnikiem niewielkiego projektu stał się las porastający piaszczysty półwysep
i
Dochodzenie wąską ścieżką do cmentarza jest rodzajem celebracji, podobnie jak wspinanie się na kopiec, na którym wzniesiony został pomnik Bohaterów Westerplatte. Sama ścieżka unosi się ponad ziemią. Murawa lasu obsadzona rodzimą roślinnością jest niedostępna. W symetryczności założenia, w użyciu form geometrycznych można doszukiwać się dążenia do osiągnięcia idealnej harmonii, niczym w architekturze teoretyków renesansu. Uformowanie cmentarza w okręgu, wokół obiegającej go ścieżki zawiera wątki symboliczne. Pionowe płyty nagrobne (stele) zwrócone są do środka, co zgodnie z intencją projektantów ma symbolizować równość wszystkich wobec śmierci, znosząc hierarchię stopni wojskowych. Nie ma tu – jak na klasycznych cmentarzach wojskowych – miejsc bardziej lub mniej ważnych. Część grobów jest symboliczna z pustymi miejscami. Na innych wyryto nazwiska i stopnie wojskowe spoczywających tu żołnierzy. Na jednej z nich widnieje napis NN. W miarę prowadzenia badań i identyfikacji odnalezionych szczątków będą one chowane w miejscu dotychczasowych grobów symbolicznych. W sercu okręgu położony został historyczny krzyż kapitana Dąbrowskiego, o którego zachowanie trwała walka w czasach PRL-u. Zdaje się on kontrastować ze zdyscyplinowaną, niezwykle lapidarną architekturą samego cmentarza. Jako świadek powojennej historii Polski nabiera jednak wyjątkowego znaczenia, stając się centralnym punktem założenia.
Cmentarz skomponowany jest na planie okręgu. Wokół ścieżki rozmieszczono płyty nagrobne zwrócone do środka
i
Założenia autorskie
Strefa sacrum obejmuje cmentarz z mogiłami poległych. Przynależność religijną podkreślają nie tylko chrześcijańska symbolika na tablicach nagrobnych, lecz także krzyż kapitana Dąbrowskiego. Strefa profanum to plac apelowy, gdzie znajduje się przedpole z wyeksponowanymi reliktami. Droga, będąca pomostem pomiędzy strefami sacrum i profanum, na każdym swoim końcu ma inny cel.
W strefie sacrum jest nim cmentarz gromadzący poległych, w obszarze profanum – plac apelowy gromadzący żywych. Cmentarz skomponowany jest na planie okręgu. Wokół poziomej ścieżki rozmieszczono płyty nagrobne zwrócone do środka. Zabieg ten symbolizuje równość wszystkich wobec śmierci bez względu na stopień wojskowy. Forma pionowa jest wyrazem wzniosłości, próbą zjednoczenia z czymś nadludzkim. Wyraża drogę ku wyższej rzeczywistości. 18 płyt nagrobkowych rozmieszczono w równych odstępach wokół ścieżki. Są one od niej odsunięte. To symbol dystansu, jaki wytwarza śmierć.
W ramach przedpola wyeksponowano relikty nieistniejących obiektów willi i wartowni. Zawierają one istotny pierwiastek autentyczności. To, co odsłonięte, jest świadkiem historii, świadczącym o tragedii minionych czasów. W rocznicę obrony Westerplatte relikty będą wykorzystane do spektaklu iluminacji. W projekcie zachowano też cenny drzewostan. Miejsce odnalezienia szczątków poległych żołnierzy zostało wyróżnione białymi różami. Tomasz Marciniewicz
i
Cmentarz Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte, Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – oddział Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku Westerplatte, ul. mjr. Henryka Sucharskiego Autorzy: NM architekci Tomasz Marciniewicz, architekci Zuzanna Szpocińska, Tomasz Marciniewicz, Jerzy Grochulski Współpraca autorska: Konrad Matulaniec, Kinga Garus Drogi i ukształtowanie terenu: Empol Maciej Potrawiak Oświetlenie: QLAB Laboratory of Light Instalacje elektryczne: Cointec Architektura krajobrazu: Karolina Kayzer Konstrukcja: NEXT.PROJEKT Radosław Gralak Technologia betonu: TBAIS Krzysztof Kuniczuk Program prac konserwatorskich: Anna Pankanin Kosztorysy i specyfikacje techniczne: Norman Bartłomiej Siekierkowski Generalny wykonawca: Budkon Inwestor: Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku Powierzchnia terenu: 5502 m2 Powierzchnia zabudowy: 1104 m2 Projekt konkursowy: 2020 Projekt: 2021-2022 Realizacja: 2022 Koszt inwestycji: ok. 6 451 350 zł
i
i
i
i
After WWI, a Polish military transport depot was established on Westerplatte promontory in the Free City of Gdańsk according to the stipulations of the Treaty of Versailles. Attacked by the Germans from the sea, air and land on September 1, 1939, Westerplatte fought for seven days, till they ran out of ammunition and supplies. With 15 dead and 50 wounded, the commanders decided to surrender. After the war, a monument to the Defenders of the Coast was built on the site, and a museum was housed in a surviving guardhouse. Another monument, called Captain Dąbrowski’s Cross, was erected in a symbolic cemetery. Construction of a new cemetery was necessitated by a discovery of the remains of some of the fallen defenders. It is composed of three sections: a square with the outlines of two destroyed buildings and descriptive plaques (“the profane”), a raised concrete path, and a circle of tombstones around Capt. Dąbrowski’s Cross (“the sacrum”).
