Izba Pamięci / Warszawa

Projekt Izby Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy został wybrany w drodze otwartego konkursu, do którego przystąpiło aż 107 zespołów projektowych. Jury przyznało trzy nagrody. Pierwsza przypadła pracowni Bujnowski Architekci, druga architektom Karolowi Żurawskiemu i Maciejowi Łuczakowi, a trzecia – Mikołajowi Kwiecińskiemu i Michałowi Adamczykowi. Wszyscy wyróżnieni prowadzą zajęcia z projektowania na WAPW. Na wyborze zwycięskiego projektu zaważyła zdaniem jury silna forma i pełne dostojeństwa środki wyrazu, konstytuujące mocne oddziaływanie na emocje. Ważnym elementem jest gra światła i cienia oraz surowe wnętrze zanurzające widza w półmroku. Kompozycja brył z szacunkiem i konsekwentnie odnosiła się do kontekstu – cmentarza zaprojektowanego, jeszcze przed II wojną światową, przez architekta Romualda Gutta i architektkę krajobrazu Alinę Scholtz.

Otwarcie pawilonu odbyło się w Dniu Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy – 2 października 2022 roku. Obiekt składa się z dwóch pawilonów i siedmiu segmentów Muru Pamięci. Kompozycja brył w powiązaniu z murem podzielonym na segmenty doskonale wpisuje się w kontekst. W części frontowej znajduje się pawilon wejściowy oddzielający Drogę Pamięci od ulicy Wolskiej. W części zachodniej zlokalizowany jest niewielki sklepik i część sanitarna przesłonięta od frontu ażurową kratą. Całość pawilonu wejściowego wykonana została z gładkiego betonu architektonicznego, wschodnia ściana natomiast tworząca bramę z lewitującym płaskim dachem, zapraszająca widza do dalszej drogi – w surowej formie. Oddzielenie przesłony poprzez zmianę faktury sakralizuje materię, przywołując pamięć o pomordowanych mieszkańcach Woli. Składowe kompozycji brył zaprojektowano ze starannym uwzględnieniem detalu. Otwory techniczne w betonowych płytach zasklepiono mosiężnymi okrągłymi elementami. Azotowa krata, tworząca przesłonę pomiędzy pawilonem wejściowym a drogą prowadzącą od strony parkingu, poprzez delikatny rytm integruje bryłę z otoczeniem.

Projekt w niewielkim stopniu odbiega od konkursowej wizji autorów. Na wizualizacjach widać szalunkowy beton, niepodzielony na segmenty i ostre snopy światła Izby Pamięci. W trakcie realizacji architekci musieli dostosować założenia do możliwości wykonawczej i finansowej przedsięwzięcia. Masywne ściany zostały podzielone na segmenty wylewane partiami, tak aby każda warstwa była osobną opowieścią o materii. To rozwiązanie zasługuje na uznanie, pozbawiane detalu ściany tworzą monumentalny charakter wnętrza, ciekawszy niż w pierwotnej koncepcji.

Architektom podobnie jak w pawilonie zaprojektowanym przez Ludwiga Miesa van der Rohe w Barcelonie udało się uzyskać czystość formy. W tym na Woli jednym z najważniejszych detali konstrukcji jest dach unoszący się na cienkich i prostych elementach. Efekt ten osiągnięto dzięki dylatacji pomieszczeń od dachu. Tworzy on baldachim przykrywający przestrzeń pawilonową. W całej prostej kompakcji niezrozumiałe dla odbiorcy jest wybrzuszenie dachu nad wejściem. Zabieg jest na tyle subtelny, że nie powoduje zmian w odbiorze wnętrza, z zewnątrz natomiast budzi niepokój, daje nieczytelność kompozycji całej formy.

Na uznanie zasługuje dbałość o wszystkie szczegóły

Surowość, zaduma i półmrok to główne komponenty Izby Pamięci. We wnętrzu światło sączy się poprzez wąskie szczeliny w masywnym murze, oświetlając rytmicznie salę historyczną i część korytarzy zaprojektowane wokół Sali Świadectwa. W Sali Historycznej wyświetlany jest film autorstwa Krzysztofa Wodiczki. Posadzkę wykonano ze stali kortenowskiej na zewnątrz pokrytej rdzą, we wnętrzu pomalowanej na czarno. Stalowe płyty dopełniają atmosferę wnętrza, a ów efekt potęguje jeszcze stukot kroków odwiedzających. Główna Sala Świadków pomimo minimalistycznego charakteru zaprojektowana została z należytą starannością. Można się do niej dostać poprzez cztery symetryczne otwory drzwiowe. Ściany, podobnie jak mur zewnętrzny, były wylewane w ośmiu segmentach z wyraźnym podziałem na poszczególne części. Światło wpada zenitalnie poprzez okrągłe otwory ustawione symetryczne. Dach unosi się nad pomieszczeniem, co dodaje bryle lekkości. Jedynym mankamentem wnętrza jest brak relacji sztucznego oświetlenia na suficie z otworami stropowymi. Utrzymane w czarnej kolorystyce wnętrza części sanitarnej zintegrowano z atmosferą pawilonu. Zarówno kolorystyka, detal i światło tworzą komemoratywną integralność i przywołują pamięć o pomordowanych. Na uznanie zasługuje dbałość o detal, zarówno w przypadku tabliczek z imionami poległych, wykończenia glifów otworów okiennych, jak i słupków oddzielających obiekt od ulicy czy wycieraczek przy wejściu. Obecnie pawilon stał się ważnym elementem w krajobrazie Woli, znakomicie wpisuje się w otoczenie.

Założenia autorskie

Czym jest pamięć i jaka jest jej rola w tworzeniu tożsamości? Jak nadać tworowi budowlanemu tak żywych cech, aby sam się pamięcią wykazał? Te pytania definiowały kierunek myślenia o Izbie Pamięci. Abstrakcyjne pojęcia Czasu i szeroko pojmowanej Pamięci stały się kanwą procesu projektowego. Tym sposobem, izba sięga nie tylko do archetypów architektury kommemoratywnej, ale i szerokiego kontekstu historycznego, twórczo czerpiąc z dorobku i języka projektantów pierwotnego założenia Cmentarza Powstańców w pełnym szacunku do zastanego Genius Loci. Izba ma się stać budynkiem Świadkiem, tworzonym z materiałów, które wraz z czasem ulegają przemianie, starzeją się, pamiętają i zapamiętują. Pamięć namacalna zmysłowo, w szlachetnej patynie, chociażby stalowych posadzek, których ciemna surowość pozwala, krok po kroku kolejnych gości, wycierać srebrzysty ślad, autentycznie namacalny podpis bycia. Pamięć chwilowa, oddawana rezonansem kroków roznoszących się echem po korytarzach. Warstwowość masywu ścian, wylewanych kolejno w zamkniętych, cyklicznych ramach – cezurach czasu i szalunków, pozostawiających naturalny, poszarpany ślad spoin, drapiący wędrujące światłocienie. Izba staje się Narratorem, sama prowadzi i pokazuje tyle, ile zobaczyć chcemy. Porusza aspekty pojęć czasoprzestrzeni w pełnym scenariuszu doznań i chodzenia po obiekcie, którego atmosfery wpływają na odczuwanie, wspomagając podświadome zapamiętywanie. Staje się Kustoszem, przywracającym tożsamość poległych, dziesiątkami tysięcy symbolicznych tabliczek i historii opowiedzianych, zapamiętanych i dalej opowiadanych. Tym sposobem, dojrzewa do roli instytucji, podkreślającej wagę przywrócenia tożsamości, niezębnej dla budowania przyszłości. Maciej Koczocik

Jednym z ważniejszych fragmentów konstrukcji jest dach unoszący się na cienkich i prostych elementach. Niczym baldachim przykrywa on przestrzeń pawilonową