Nietypowe zajęcia z projektowania urbanistycznego nie są nowością na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. Od kilku lat trwa współpraca z samorządami, dzięki której studenckie koncepcje stanowią inspirację lub podstawę dla ostatecznych rozwiązań projektowych. Oprócz najbardziej popularnej formuły konkursu, w którym zespoły studentów współzawodniczą, opracowując projekt na zadany temat, prowadzone są zajęcia typu live studio oraz projekty o charakterze partycypacyjnym i badawczym. Wśród nich wymienić można zrealizowane w ostatnich latach Quo Vadis, Gdańsku? – projekt mentoringu miejskiego dla kilku dzielnic Gdańska czy MSRL (Mentor-Student Research Lab) – projekt realizowany we współpracy z zagranicznymi tutorami. Od trzech lat na pierwszym roku anglojęzycznego kursu magisterskiego prowadzone jest live studio pod hasłem: Problem Areas, w którym uczestniczą także studenci programu wymiany Erasmus. Założenie jest proste: zgodnie z system bolońskim absolwenci pierwszego stopnia są przygotowani do pracy zawodowej. Pod opieką doświadczonych prowadzących i przy współpracy z zewnętrznymi konsultantami różnych branż są w stanie przygotować profesjonalne opracowanie, które będzie można wykorzystać w realnym projekcie. Na tym etapie mogą wykorzystać nabyte wcześniej – zarówno na uczelni, jak i w pracy – umiejętności i doświadczenie.
Przewaga tego rodzaju projektu nad indywidualnym lub opracowywanym w kilkuosobowym zespole ma dwa główne aspekty. W 30-, 40-osobowej grupie łatwiej jest tak rozdzielić zadania, aby w trakcie jednego semestru kompleksowo opracować złożony urbanistyczny temat, a ponadto dla większości studentów to pierwsza możliwość sprawdzenia się w pracy zespołowej i rozwinięcia umiejętności miękkich. Zwłaszcza na tę kwestię zwracają uwagę pracodawcy, zatrudniając absolwentów. Z perspektywy dydaktycznej taka formuła zajęć zbliżona jest do stażu w interdyscyplinarnej pracowni projektowej. Studenci uczą się organizacji pracy, zarządzania projektem oraz odpowiedzialności i elastyczności w rozdzielaniu zadań – podczas semestru pojawiają się zarówno zadania, które mogą być realizowane indywidualnie, jak i wymagające zaangażowania całej grupy.
i
Pierwsza, eksperymentalna edycja w 2015 roku, jeszcze bez formalnej współpracy z samorządem, ale przy wsparciu urzędników zajmujących się planowaniem i rewitalizacją oraz lokalnych aktywistów, dotyczyła rewitalizacji Starego Polesia w Łodzi. Po tym doświadczeniu, którego efekty spotkały się z pozytywną oceną zaangażowanych partnerów i mediów, samorządy same zaczęły zgłaszać się z propozycją współpracy. W 2016 roku na zlecenie gdańskiego Zarządu Dróg i Zieleni studenci zajęli się wytycznymi dla przebudowy ulic Długiej i Długiego Targu. Rok później kolejna grupa współpracowała z gdyńskim Laboratorium Innowacji Społecznych (LIS), przygotowując propozycje dla przestrzeni publicznych dzielnicy Witomino- Radiostacja – blokowiska zlokalizowanego w lesie, niedaleko centrum miasta. Przygotowane wytyczne mają stać się materiałem wyjściowym dla planowanych (lub już przeprowadzanych) konkursów lub przetargów na projekty przekształcenia tych przestrzeni. Dla sukcesu projektu kluczowe jest zewnętrzne dofinansowanie i pomoc w kwestiach organizacyjnych oraz zapewnienie zewnętrznych konsultantów.
Za każdym razem podział na zespoły merytoryczne kształtuje się nieco inaczej – różne tematy i lokalizacje wymagają odmiennych branż. Trzon za każdym razem stanowi grupa zajmująca się kwestiami społecznymi, odpowiedzialna za procesy partycypacyjne i takie działania jak obserwacje użytkowników, oraz zespół do spraw projektowych. Szczególnie ważną rolę odgrywa tzw. glue team, czyli grupa koordynacyjna, spajająca pracę wszystkich studentów. Jeśli jest taka potrzeba, wyodrębniane są także mniejsze specjalistyczne grupy, zajmujące się m.in. dziedzictwem historycznym, transportem, zielenią czy marketingiem. Ograniczony do 15 tygodni czas pracy wymaga precyzyjnego planowania i pilnowania harmonogramów. Już na pierwszym etapie prac powstają także wytyczne określające sposób przedstawiania informacji oraz układ graficzny podsumowującego raportu. Studenci sami wybierają, jakim tematem chcieliby się zająć oraz czy woleliby spróbować koordynacji zespołu, czy są raczej nastawieni na pracę pod kierownictwem innych. Sami także oceniają siebie oraz resztę zespołu – w anonimowych ankietach. Wykorzystywana jest metoda 360, która zakłada ocenianie przez reprezentantów wszystkich zaangażowanych w projekt stron. Oceny są następnie weryfikowane przez koordynatorów poszczególnych zespołów oraz prowadzących. Przez cały czas w projekty zaangażowani są branżyści i doradzający eksperci. W łódzkim projekcie zespół wspierali lokalni urzędnicy, projektanci i aktywiści. W przypadku ul. Długiej i Długiego Targu studenci regularnie korzystali z doświadczenia i wiedzy specjalnie powołanej rady programowej, złożonej z urzędników oraz ekspertów w zakresie historii i konserwacji architektury, zieleni czy transportu. Z kolei LIS udzieliło wsparcia merytorycznego i organizacyjnego oraz przekazało materiały z przeprowadzonych wcześniej badań i konsultacji społecznych.
Organizacja pracy podczas kursu kładzie nacisk na zespołową kreatywność i wspólne rozwiązywanie problemów. Kluczowe jest przestrzeganie kilku zasad współpracy: struktura zarządzania jest horyzontalna (koordynatorzy poszczególnych grup zajmują się zarządzaniem, ale nie podejmują ostatecznych decyzji projektowych), każdy ma prawo do popełniania błędów i do wsparcia ze strony reszty zespołu i prowadzących. Merytoryczna i organizacyjna asekuracja podczas całego procesu wspiera przedstawianie odważnych pomysłów oraz przejmowanie inicjatywy. Studenci tworzą nie tylko projekt, ale także cały kurs – odgórnie ustalone są wyłącznie ogólne wytyczne harmonogramu. Studenci uczą się pracy na „żywym” miejskim organizmie. Po pierwszych obserwacjach odbywają się konsultacje społeczne, podczas których prowadzone są rozmowy z interesariuszami i mieszkańcami (w Gdańsku) lub, jeśli etap ten był już przeprowadzony wcześniej, spotkanie ma charakter warsztatu, na którym przy pomocy makiet dyskutowane są już konkretne rozwiązania projektowe (Witomino). Następnie przeprowadzane jest prototypowanie urbanistyczne, pozwalające na weryfikację pomysłów projektowych w rzeczywistości, przed sformułowaniem ostatecznych wytycznych. Ma ono przebieg zbliżony m.in. do Żywej Ulicy, projektu realizowanego przez Fundację Napraw Sobie Miasto, która od dwóch lat tymczasowo zmienia fragmenty wybranych arterii w różnych miastach Polski w miejsca przyjazne dla wszystkich użytkowników, ale odbywa się w krótszym czasie. Trwa z reguły 2-3 dni, czyli dzień powszedni i weekend, aby sprawdzić, jakie są wówczas różnice w użytkowaniu przestrzeni.
i
Chociaż działania te są ogłaszane i animowane, unikamy „festynowego” charakteru prototypowania, aby tymczasowe zmiany w przestrzeni pozwoliły na obiektywną obserwację zachowań. Zakres prototypowania zależy od tematu. W Gdańsku testowane były różne układy ławek, które nie tylko miały wyznaczać nowe miejsca do siedzenia, ale symbolizowały także inne elementy miejskiego umeblowania, które mogłyby pojawić się na Trakcie Królewskim. Na bieżąco oceniany był wpływ ich lokalizacji na zmianę ruchu pieszych i rowerzystów, który filmowano, na wzór badań Williama Whyte’a, z bram na dwóch końcach deptaka. Na Witominie studenci zaingerowali w trzy miejsca, wybrane na podstawie wcześniejszych obserwacji i konsultacji społecznych. Tu oprócz ławek, skate parku, stanowisk do grillowania czy zaaranżowanych z opon placów zabaw, w niebezpiecznej dla pieszych i zdominowanej przez auta przestrzeni zmieniono organizację ruchu. Pomalowana w zielone kropki nawierzchnia symbolizowała zielony plac i diametralnie przeobraziła sposób użytkowania i postrzegania tego miejsca.
Przebieg i wyniki pracy studentów prezentowane były m.in. na uczelniach i festiwalach w Gdyni, Moskwie, Hongkongu i Berlinie, a na Międzynarodowym Biennale Architektury w Krakowie (2017) podsumowująca je prezentacja zdobyła trzecie miejsce w konkursie Seminarium. We wrześniu ubiegłego roku gdańskie doświadczenia przedstawiono na konferencji „Architecture Connects” na Oxford Brookes University. Live studios, w zależności od etapu studiów, mają najczęściej mniejszy zakres od gdańskich projektów, a ich efekty rzadko trwają dłużej niż kilka kolejnych semestrów – determinuje to tymczasowy charakter przygotowywanych instalacji. Na całym świecie prowadzący zderzają się z tymi samymi problemami – licencja, ubezpieczenia, zapewnienie bezpieczeństwa, zwłaszcza podczas prototypowania. Inne problemy, z jakimi musieliśmy zmierzyć się w Gdańsku, to brak zaufania do kompetencji i umiejętności studentów, ograniczony czas, który nie pozwala na błędy w trakcie procesu projektowego, a także tak prozaiczne sprawy jak kwestia językowa. W ostatniej edycji w 45-osobowej grupie prawie połowę stanowili obcokrajowcy. To wymaga większego nakładu pracy polskojęzycznych studentów, na których spoczywa obowiązek tłumaczenia materiałów. Konieczne jest ponadprogramowe zaangażowanie studentów, prowadzących i partnerów, jednak korzyści są zdecydowanie większe niż w tradycyjnych kursach. Studenci mają szansę przetestować swoje pomysły w realnych warunkach i rozwinąć umiejętności współpracy, które przydadzą się im w późniejszej karierze, a partner projektu otrzymuje profesjonalne opracowanie przy niewielkim nakładzie finansowym. Projekty cały czas żyją, nawet, jeśli planowane inwestycje nie zostały jeszcze zrealizowane. Wkrótce wyniki kursów zostaną dodane do światowej bazy projektów Live Project Network. Planowana jest także książka na temat wypracowanej podczas kursów metody nauczania.
Z raportami można zapoznać się na: https://issuu.com/karolinazarychta/ docs/rewitalizacja_-_stare_polesie oraz https://issuu.com/ukaszpancewicz/ docs/raport_ulica_d__uga_i_d__ugi_ targ_i. Raport z prac na gdyńskim Witominie zostanie wkrótce opublikowany przez Laboratorium Innowacji Społecznych.
i
