Muzeum Emigracji w Gdyni

Prace nad utworzeniem placówki poświęconej emigracji sięgają 2010 roku. Początkowo była w nie zaangażowana Agencja Rozwoju Gdyni, instytucja opiekująca się m.in. modernistycznym dziedzictwem miasta. W 2012 roku władze Gdyni powołały muzeum. Zabytkowy Dworzec Morski od razu wydawał się dla niego idealną siedzibą z uwagi na swoje symboliczne znaczenie, portową lokalizację oraz gabaryty. Zbudowany w pierwszej połowie lat 30. XX wieku wraz z utworzonym w dzielnicy Grabówek obozem dla emigrantów i szpitalem kwarantannowym w Babich Dołach stanowił część nowoczesnej i świetnie zorganizowanej infrastruktury. Do 1988 roku, kiedy to polscy armatorzy zaprzestali liniowej żeglugi transatlantyckiej, gmach obsługiwał pasażerów udających się za ocean lub powracających do kraju z zamorskich podróży. Choć sam budynek pełni dziś zupełnie nowe funkcje, okoliczne tereny wciąż służą głównie przeładunkowi i składowaniu towarów. Sąsiedztwo to wkrótce ma jednak zacząć się zmieniać.

Tuż obok już niedługo powstanie nowy terminal promowy, a położone między nabrzeżem a centrum 14-hektarowe Międzytorze ma zostać przekształcone w nową dzielnicę mieszkaniowo- -usługową. Część dworca przeznaczona na muzeum została wydzierżawiona od gdyńskiego portu na trzydzieści lat. Większość parteru w dalszym ciągu użytkowana jest jako przestrzeń magazynowa. Obiekt został wyremontowany i przebudowany dzięki pożyczce z unijnego programu Jessica, więc w przeciwieństwie do inwestycji współfinansowanych z dotacji, mogły znaleźć się w nim także funkcje komercyjne. W budynku mieści się restauracja, kawiarnia i księgarnia, dostępne również poza godzinami otwarcia muzeum. Przewidziano pomieszczenia konferencyjne i kino, do którego przeniesie się gdyński DKF. Wzorem współczesnych instytucji muzealnych, gdyński ośrodek zajmuje się nie tylko organizowaniem wystaw i gromadzeniem pamiątek, ale też prowadzeniem działań animacyjnych i edukacyjnych. Placówka ma zamiar przybliżać dzieje emigracji z ziem polskich od wieku XIX do czasów współczesnych, kształtując przy okazji postawy tolerancji i otwartości na przedstawicieli innych kultur.

Główne założenia przebudowy i adaptacji obiektu powstały w oparciu o wstępną ekspertyzę architekta Andrzeja Bomerskiego z gdańskiej pracowni ARSA. Przetarg na dalsze prace projektowe wygrało krakowskie ae fusion Studio (o historii budynku oraz technicznych aspektach jego adaptacji pisaliśmy w numerze „A-m” 9/14). Ta sama firma zwyciężyła później w konkursie na koncepcję wystawy. Najbardziej widoczna interwencja w zabytkową strukturę to odbudowa północnej części w formie przeszklonej ściany kurtynowej. Widać przez nią miejsce, gdzie do 1988 roku cumował Batory, ostatni polski transatlantyk, a obecnie zatrzymują się ogromne statki wycieczkowe, tworząc tymczasową „pierzeję” naprzeciwko elewacji muzeum. We wnętrzu zachowano większość wykończeń, między innymi uzupełnione nowymi płytkami charakterystyczne posadzki w czarno-białe, geometryczne wzory. Instytucji zależało na spójnym charakterze całego budynku, w związku z czym elementy wyposażenia albo zrekonstruowano, albo wykonano w nowoczesnej stylistyce, która subtelnie nawiązuje do czasów powstania dworca (dotyczy to również pomieszczeń wynajmowanych zewnętrznym operatorom).

W przeciwieństwie do typowego dla obiektów muzealnych oddzielenia części przeznaczonej dla pracowników od tej dla zwiedzających, tu zdecydowano się na zlokalizowanie biur w miejscu ogólnodostępnym. To rozwiązanie świetnie się sprawdza – zachowany jest wystarczający poziom prywatności, a jednocześnie symbolicznie skraca dystans między gośćmi i muzealnikami. Mimo że projekt adaptacji i wystawy wykonywali ci sami architekci, prace projektowe nie były niestety prowadzone równolegle. Szkoda na przykład, że inwestor nie dopuścił większej swobody w wykorzystaniu przestrzeni ogromnego Magazynu Tranzytowego przylegającego do bryły dworca. W jego wnętrzu umieszczono prosty, grafitowy pawilon mieszczący ekspozycję stałą. W efekcie podczas zwiedzania brakuje kontaktu z samym budynkiem, a skalę wielonawowego magazynu odczuwa się głównie w strefie wejściowej, zdominowanej przez instalację z polerowanej blachy.

Wystawa jest zamknięta jak towar w przeskalowanym kontenerze – takie działanie wywołuje efekt „pudełka w pudełku”, wydzielając korytarze wzdłuż zewnętrznych ścian. Gdyby nie fakt, że w korytarzach tych organizowane są również zajęcia edukacyjne dla dzieci czy koncerty, byłoby to tylko prowadzące do toalet przejście z najbardziej spektakularnym widokiem w Gdyni. Skala budynku sprawiła trudności nie tylko w aranżacji przestrzeni ekspozycyjnej. Monumentalne schody głównego holu bardziej onieśmielają, niż zapraszają na wystawę. Trudno intuicyjnie znaleźć kasy biletowe czy kino – brakuje jeszcze identyfikacji wizualnej. Wstrzymanie się z jej wprowadzeniem pozwoliło jednak na przeanalizowanie ich zachowań, dzięki czemu hol zostanie optymalnie umeblowany. Planowany jest tu czytelny punkt informacji oraz siedziska dla odwiedzających, którzy chętnie spędzają czas w tej spektakularnej przestrzeni.

Założenia autorskieStaraliśmy się przywrócić stan gmachu sprzed zniszczeń wywołanych działaniami wojennymi. Elewacja frontowa została zrekonstruowana w formie zgodnej z materiałami archiwalnymi, północna odtworzona w formie współczesnej za pomocą lekkiej, stalowej konstrukcji szkieletowej zamkniętej szklaną ścianą kurtynową (podziały szklenia nawiązują jednak do historycznego podziału otworów okiennych). W dobudowywanej części przywrócono zburzoną klatkę schodową i dobudowano nową, pełniącą funkcję ewakuacyjną i pomocniczą dla zaplecza kuchni. Elewacja północna fragmentu Magazynu Tranzytowego odtworzona została z wykorzystaniem paneli aluminiowych imitujących jej dawny, bramowy układ. Zdecydowano się także na zastosowanie grawitacyjnego systemu odprowadzenia dymu, wykorzystując zaprojektowany od podstaw świetlik ostrosłupowy. Jego forma i podziały szklenia nawiązują oczywiście do historycznych, jednak możliwe jest dziś pełne otwarcie świetlika, co zapewnia uzyskanie wymaganej powierzchni czynnej dla transferu dymu. Odbudowa zniszczonego w czasie bombardowań narożnika obiektu, będącego niegdyś statycznie związaną częścią współpracującą z główną bryłą dworca, spowodowała konieczność wprowadzenia lekkiego ustroju stalowego utrzymującego szklaną fasadę.

Alicja Kiszczuk