Muzeum w budowie

Dotychczas teren wokół Pałacu Kultury i Nauki wydawał się nienaruszalnym monolitem, pomimo wielu dyskusji po 1989 roku, rozważających najróżniejsze formy ikonoklazmu. Zmiany inicjuje Muzeum Sztuki Nowoczesnej, które przez 14 lat od założenia na nomadyzmie opierało swój związek z Warszawą. Muzeum buduje w końcu swoją pierwszą stałą siedzibę tam, gdzie do tej pory pojawiały się tylko tymczasowe konstrukcje. Na płocie, zaprojektowanym przez Ludovico Ballanda, grafika od dawna współpracującego z MSN, skomplikowana geometryczna i typograficzna kompozycja zapowiada przyszły obiekt, reprezentując jednocześnie drogę instytucji do tego miejsca.

Stała siedziba

Po latach starań zainicjowanych przez Andę Rottenberg, Muzeum Sztuki Nowoczesnej zostało powołane w 2005 roku. Na placu Defilad minister kultury Waldemar Dąbrowski i prezydent miasta Lech Kaczyński podpisali porozumienie w sprawie budowy siedziby muzeum w miejscu ówczesnej hali targowej. Niedługo później powołano Radę Programową, Radę Powierniczą i Międzynarodowy Komitet Honorowy. Rozpisano konkurs o skali światowej, który został unieważniony w atmosferze skandalu, ponieważ biurokratyczne procedury spowodowały, że wstępnej selekcji nie przeszło 140 z 216 zgłoszeń, w tym zagraniczne gwiazdy architektury. W proteście z prac zrezygnowała część jury. W 2006 roku ogłoszono drugi, który zapowiadał się obiecująco, ale później wywołał jeszcze więcej kontrowersji, niż poprzedni („A-m” 05/07). Stosunkiem głosów 7:6 wygrał projekt Christiana Kereza. Dyskusja wokół obu konkursów spopularyzowała w polskim obiegu pojęcie „efektu Bilbao”, a także „kompleksu Bilbao”. MSN stał się już wtedy ważnym punktem odniesienia w debacie o architekturze. Od 2007 roku muzeum pod kierunkiem Joanny Mytkowskiej pracowało nad realizacją obiektu, później mającego również pomieścić TR Warszawa. Jednak w 2012 roku umowa z Kerezem została rozwiązana przez ratusz, w wyniku głośnego sporu, spowodowanego m.in. przez opóźnienia i nieuregulowaną własność gruntów. W 2013 roku otwarto procedurę tzw. negocjacji z ogłoszeniem, przewidując osobne budynki dla muzeum i teatru. Spośród 15 pracowni w 2014 roku wyłoniono projekt biura Thomas Phifer and Partners. Przygotowania do realizacji skoordynowano z budową drugiej linii metra, którą otwarto w 2015 roku. W 2017 roku architekt dostarczył projekt wykonawczy, a w czerwcu 2019 roku rozpoczęto prace budowlane. Planowane otwarcie muzeum ma odbyć się w grudniu 2022 roku, 17 lat od powołania instytucji.

Muzeum tymczasowe

Trudny proces tworzenia stałej siedziby spowodował, że muzeum musiało znaleźć miejsce tymczasowe, co utrudniało pracę nad tworzeniem kolekcji. W 2008 roku wprowadziło się na ulicę Pańską, na najniższe kondygnacje bloku mieszkalnego, połączonego z powojennym, modernistycznym pawilonem meblowym Emilia. Zespół muzeum szybko wykorzystał niezwykłość tej sytuacji, powołując Festiwal WARSZAWA W BUDOWIE, który akcentuje stan work in progress instytucji i odbywa się w różnych miejscach. Pilotażowa edycja w 2009 roku miała miejsce na Pańskiej i w Emilii, pod hasłem Sklep, jako artystyczny remanent mebli, likwidowanego salonu. Była upamiętnieniem i umuzealnieniem pawilonu, a także zapowiedzią przyszłych eksponatów, ponieważ w 2012 roku muzeum podpisało z miastem umowę na czasowy wynajem Emilii. Niestety już w 2016 roku musiało pożegnać pawilon. Po uchyleniu decyzji o wpisaniu do rejestru zabytków, rozpoczęto jego wyburzanie. Do dzisiaj w miejscu Emilii znajduje się pusta przestrzeń otoczona płotem, jeszcze przed wykopami pod planowany wieżowiec. Można ją potraktować jako bardziej radykalną wersję projektu „niemożliwego” Joanny Rajkowskiej (il. 2). Wąwóz, zaprezentowany podczas wspomnianej pierwszej edycji WWB, był propozycją pogłębienia przerwy pomiędzy blokiem na Pańskiej i pawilonem.

Nową tymczasową siedzibę utworzono nad rzeką, nad tunelem Wisłostrady w pobliżu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, podczas budowy nowych bulwarów. Wypożyczono i zaadaptowano w tym celu pawilon wystawienniczy zaprojektowany przez pracownię Adolfa Krischanitza („A-m” 05/17). Formą kontrastował z przeszkloną Emilią. Stworzył klasyczne warunki muzealne (white cube) oraz kontrolę klimatu, umożliwiając wypożyczanie najdroższych dzieł. Nowy obiekt otwarto w 2017 roku wystawą Syrena herbem twym zwodnicza, wpisując się w proces tworzenia nowych miejsc publicznych na lewym brzegu Wisły oraz gentryfikację Powiśla. Muzeum pozostanie nad Wisłą do końca budowy stałej siedziby na placu Defilad.

Plac Defilad a plac Centralny

Pod opieką MSN znajdują się również następujące miejsca: Park Rzeźby na Bródnie, dom Hansenów w Szuminie oraz słynna palma na rondzie De Gaulle’a. Jednak ze wszystkich ważnych dla muzeum obiektów, najsilniej osadzonym w debacie publicznej o polskiej architekturze jest Pałac Kultury i Nauki. Funkcjonuje on jako pomnik, którego próby oswojenia, przekształcenia lub „dekomunizacji” są burzliwie dyskutowane. Muzeum należy dzisiaj do najważniejszych aktorów i przedmiotów w tych sporach. W okresie PRL na placu Defilad odbywały się oficjalne pochody i przemówienia z trybuny, ale również mniej formalne wydarzenia, jak pokazy cyrkowe, targi książki czy coroczna Cepeliada (il. 3 i 4). Pełnił także funkcję parkingu, co się do dzisiaj nie zmieniło. Plac Defilad po 1989 roku stał się symbolem transformacji systemowej, a także symptomatycznym przykładem funkcjonowania architektury socrealistycznej po upadku bloku wschodniego. Zaczął przyciągać drobnych handlarzy i coraz więcej samochodów. Pozostał także przestrzenią masowych widowisk. Z czasem w porozumieniu z kupcami zlikwidowano bazar z tzw. szczękami i utworzono tymczasowe hale: w 1991 roku Universal i MarcPol, a później w 2001 roku KDT (Kupiecke Domy Towarowe). Ogłoszenie konkursów na siedzibę MSN (2005 i 2006) zbiegło się z procesem przenoszenia polskiego handlu do galerii handlowych, likwidacją targowisk w przestrzeniach publicznych, a także planowaniem drugiej linii metra. Przez lata narastał również konflikt kupców z władzami miasta, który wpływał na opóźnienia w budowie metra i MSN. W lipcu tego roku minęło 10 lat po zamieszkach pod KDT w 2009 roku, kiedy hala została zajęta przez komornika. Muzeum, które często formułuje krytyczny głos wobec wolnorynkowej ekonomii, znalazło się w centrum kolejnego sporu, wyrażającego długie trwanie przemian ustrojowych. Instytucja starała się więc stwarzać możliwości otwartej dyskusji nad przyszłym kształtem centrum Warszawy oraz mediować między władzami miasta i stroną społeczną. Zatem dziewiątą edycję festiwalu WWB w 2017 roku poświęcono placowi Defilad. Celem było spojrzenie na jego przeszłość, ale przede wszystkim wyobrażenie przyszłego kształtu, za pomocą koncepcji wyłonionych w ogłoszonym przez BAiPP konkursie na plac Centralny („A-m” 12/17). Zwycięski projekt, który jest aktualnie po etapie konsultacji społecznych, przedstawiamy na kolejnych stronach.

Utworzenie na placu Defilad stałej siedziby Muzeum Sztuki Nowoczesnej jest szansą na twórczy dialog z socrealizmem, w przeciwieństwie do głosów za zburzeniem „Pekinu”. Nowy obiekt osłabia totalitarną architekturę pałacu i jego dominację na placu, ale także stanowi przedłużenie mieszczących się w gmachu przestrzeni służących kulturze. Staje się również kolejną okazją do określenia funkcji MSN w mieście, a także dobrym początkiem dla nowej przestrzeni publicznej — palimpsestowego placu Centralnego.