Najlepsza Przestrzeń Publiczna Europy

Obserwatorium dobrych praktyk

Forma miasta jest blisko związana z demokracją. Taka właśnie jest teza Europejskiej Nagrody za Miejską Przestrzeń Publiczną, która od 2000 roku wyróżnia najlepsze przykłady przekształceń miast europejskich i, co więcej, jest jedyną na kontynencie nagrodą za przestrzeń publiczną rozumianą jako miejsce otwarte i dostępne dla każdego. Nie ogranicza się tylko do architektury, ale podkreśla relacje i społeczne aspekty typowej przestrzeni miejskiej, a zatem jej funkcje oraz to, w jaki sposób obywatele z niej korzystają.

Nagroda, będąca pierwotnie inicjatywą Centrum Kultury Współczesnej w Barcelonie (CCCB), jest wspólnym przedsięwzięciem sześciu ważnych instytucji działających w dziedzinie architektury i urbanistyki w różnych częściach Europy. Otrzymuje ją architekt lub autor realizacji oraz samorządowe władze albo jednostka administracyjna, która projekt promuje. Na przestrzeni historii zakładano w Europie miasta wyjątkowe pod względem gęstości, ludzkiej skali i złożoności, ale obecnie narażone są one na podobne ryzyko, co większość ośrodków miejskich na świecie. Na szczęście jednak nasz kontynent wciąż oferuje wiele przykładów dobrych działań na rzecz poprawy przestrzeni publicznych. Od Glasgow po Stambuł, od Lizbony po Bukareszt – Europejska Nagroda za Miejską Przestrzeń Publiczną stała się wyjątkowym obserwatorium rozwiązań przyjmowanych przez miasta europejskie, które podejmują stojące przed nimi wyzwania.

Judit Carrera, dyrektor Europejskiej Nagrody za Miejską Przestrzeń Publiczną

Dziewiąta edycja, czyli odzyskiwanie przestrzeni

Analiza projektów zgłoszonych do Europejskiej Nagrody za Miejską Przestrzeń Publiczną 2016 pokazuje, że w wielu europejskich miastach następuje proces ODZYSKIWANIA publicznego charakteru przestrzeni miejskich, który pozwala obywatelom na kolonizację – dla codziennego życia społeczności – ulic i placów zajętych uprzednio przez samochody. Wiele z zaprezentowanych realizacji pozwoliło odzyskać nijakie, pozbawione wyrazu, często zaniedbane i zniszczone miejsca. To ODZYSKIWANIE jednak z rosnącą intensywnością zawiera w sobie dwie cechy, które nadają mu nowy charakter.

Pierwsza to dążenie do ciągłości między różnymi przestrzeniami miejskimi; druga – pragnienie przeniesienia przyrody do miast. Dokonuje się to różnymi sposobami, w tym coraz częściej na drodze działań MIKRO, będących w zasięgu ręki wszystkich obywateli. Decyzją jury, nagrodę przyznano dwóm bardzo różnym, ale komplementarnym projektom. Jeden znajduje się w centrum miasta; drugi – na jego granicy, między zabudową a terenami rolnymi. Oba aspirują do miana przestrzeni miejskich, choć jeden jest muzeum, a drugi obejmuje sady i ogrody warzywne. Oba dążą do zachowania pamięci konkretnego miejsca. W pierwszym wypadku chodzi o związane z nim wydarzenia historyczne; w drugim – o zachowanie rolniczego charakteru strefy, która stopniowo zanika. I na koniec – jedna z przestrzeni jest miejskim placem oferującym wiele możliwości, druga zaś to ścieżka umożliwiająca rozszerzenie przestrzeni publicznej miasta na okoliczne tereny rolnicze i przyrodnicze.

Enric Batlle, przewodniczący jury

Przestrzeń publiczna – wyrównanie szans

Gdy w Paryżu Bernard Tschumi wygrywa konkurs na Parc de la Villette i tworzy zielony obszar o eksperymentalnej, dekonstruktywistycznej formie, w Polsce panuje stan wojenny; gdy Ieoh Ming Pei oddaje do użytku piramidę Luwru, w Europie Środkowo-Wschodniej upada komunizm. Warto przytoczyć ten kontekst, gdy przyglądamy się kilkunastoletniej historii European Prize for Urban Public Space i zastanawiamy, dlaczego do tej pory sukces – w postaci nagród czy wyróżnień za najnowsze realizacje w tej dziedzinie – odniosła zaledwie garstka zgłoszeń z państw młodej demokracji. Mówiąc w największym uproszczeniu, tuż po obaleniu komunizmu zajmowaliśmy się najpierw burzeniem znienawidzonych pomników i spontanicznym budowaniem podstaw biznesu (choćby ustawiając na ulicach i placach polowe łóżka jako prowizoryczne stragany), a w dalszej kolejności dyskusją na temat jakości, dostępności, innowacyjności czy filozofii przestrzeni.¹

Dopiero w ostatnich latach różnice w sposobie myślenia o mechanizmach kształtowania przestrzeni miejskiej w różnych częściach Europy się zacierają, mamy dziś bowiem znacznie bardziej wyrównany poziom wiedzy, ale też dostęp do funduszy umożliwiających tworzenie przyjaznych, otwartych, demokratycznych przestrzeni publicznych.

Ewa P. Porębska, członek jury

¹ Fragment tekstu autorki: Walls, Barriers, Borders, http://www.publicspace.org/en/post/walls-barriers-borders/

Centrum Dialogu Przełomy – I nagroda

Centrum Dialogu Przełomy

Polska, Szczecin

Autorzy placu i budynku: KWK Promes, architekci Robert Konieczny, Michał Lisiński

Autorzy pracy konkursowej: KWK Promes, architekci Robert Konieczny, Dorota Żurek, Katarzyna Furgalińska

Współpraca: architekci Aleksandra Stolecka, Piotr Tokarski, Adam Radzimski, Joanna Biedna, Magdalena Adamczak

Inwestor: Muzeum Narodowe w Szczecinie

Projekt: 2009

Realizacja: 2012-2015

Powierzchnia terenu: 9577 m²

Koszt inwestycji: 6 202 500 EUR

Uzasadnienie jury: Realizacja jest godna uwagi z powodu wielowymiarowości: jest muzeum, pomnikiem i placem w mieście zniszczonym podczas wojny. Po drugiej wojnie, w wyniku porozumień jałtańskich, Szczecin stał się częścią Polski, a niemieckich mieszkańców zastąpili Polacy. Na skutek przemieszczeń zarówno miejska tkanka społeczna, jak i poczucie tożsamości uległo zaburzeniu, ale świadomość granic wciąż jest silna. W latach 1970., doszło w tym miejscu do manifestacji, podczas których zginęli pracownicy stoczni.

W nowatorskim projekcie plac – którego nazwę zmieniono na plac Solidarności, a obok zbudowano ikoniczną filharmonię – został zintegrowany z muzeum współczesnej historii miasta. Uniesiony narożnik falującej powierzchni osłania go od ruchu ulicznego; przeciwległy wznosi się, by zapewnić muzeum przestrzeń. Mieszkańcy mogą tu rozpoznać swoje korzenie, bo w tym miejscu jest ich historia. Plac służy jako miejsce uroczystości, ale toczy się na nim też codzienne życie. To przestrzeń o symbolicznej wartości, pomnik sam w sobie.

Rewitalizacja sadów i ogrodów – I nagroda

Odtworzenie termalnego systemu nawadniania sadów i ogrodów

Hiszpania, Caldes de Montbui

Autorzy: Marta Serra Permanyer, Jordi Calbetó Aldomà, Elena Albareda Fernandez

Inwestor: Conselleria de Sostenibilitat i Espais publics, Ajuntament de Caldes de Montbui

Projekt: 2012

Realizacja: 2014-2015

Powierzchnia terenu: 37 000 m²

Koszt inwestycji: 938 816 EUR

Uzasadnienie jury: W projekcie spotkało się wiele kwestii: zachowanie tradycyjnego systemu upraw żywności na obrzeżach miasta, powiększenie przestrzeni publicznej i recykling wody ze źródeł termalnych. W Caldes de Montbui zabytkowy system nawadniania historycznych sadów został zanieczyszczony ściekami, co doprowadziło do upadku lokalnych sadowników. Niskobudżetowy projekt, zakładający minimum działań, pozwolił zachować dawną strukturę agrarną i otworzyć nowe powiązania z centrum miasta; pierwotny kanał irygacyjny ma teraz dwa zastosowania, urządzono go bowiem jako publiczną ścieżkę. Miasto połączono z okolicą drewnianym chodnikiem biegnącym nad dawną siecią kanałów nawadniających. 70 rolników, właścicieli działek, współpracowało tu nad rozwiązaniami łączącymi tereny publiczne z prywatnymi. W zamierzeniu chodziło nie tyle o sam projekt, co o wyjaśnienie procesów irygacyjnych społeczności i możliwość takiego ich odbudowania, by stały się integralną częścią przedsięwzięcia. Przyjęte rozwiązania pokazują, jak małomiasteczkowe społeczności mogą współdziałać na rzecz zrównoważonej produkcji żywności i środowiska.

Krąg Pamięci – wyróżnienie

Krąg Pamięci: Międzynarodowy Pomnik Notre-Dame-de-Lorette

Francja, Ablain-Saint-Nazaire

Autor: Philippe Prost

Konstrukcja: C&E consulting

Inwestor: Conseil Régional Nord Pas-de-Calais

Projekt: 2012

Realizacja: 2013-2014

Powierzchnia terenu: 1155 m²

Koszt inwestycji: 5 400 000 EUR

Uzasadnienie jury: Nowy obiekt obok miejsca pochówku niemal 600 tys. żołnierzy kilku narodowości, którzy zginęli we Francji podczas pierwszej wojny, jest mocną interwencją architektoniczną w formie kręgu łączącego sojuszników i wrogów, a przez swoje wychylenie symbolizującego też kruchość pokoju. Pierścień, leżący na ziemi bez żadnego wsparcia konstrukcyjnego, podkreśla związek między nią a niebem, stając się jednoczącym miejscem zgromadzeń. Po wejściu od dołu zwiedzający mogą skierować się do środka lub iść wzdłuż obrzeża, czytając nazwiska poległych. Lista ułożona jest w porządku alfabetycznym, bez hierarchii czy podziału na narodowości. Nie zadaje się tu pytań, kto ponosi odpowiedzialność za utratę życia. Nie jest to arena, ale coś znacznie potężniejszego niż pomnik – subtelna, święta przestrzeń, miejsce refleksji, gdzie wspólna historia spotyka się z indywidualnym doświadczeniem, a wszyscy wzajemnie się widzą – zatem każdy postrzega siebie jako część społeczeństwa w miejscu, w którym sama architektura narzuca pewne reguły zachowania. Krag, otwarty całą dobę, stanowi ramę dla filozoficznego przesłania pokoju i idei, że z upływem czasu niektóre sprawy stają się wspólne.

Ogród Niebiańskiej Sotni – wyróżnienie

Ogród Niebiańskiej Sotni

Ukraina, Kijów

Autorzy: NGO Misto-sad

Inwestor: NGO Misto-sad

Projekt: 2014

Realizacja: 2014-2016

Powierzchnia terenu: 1800 m²

Koszt inwestycji: 7000 EUR

Uzasadnienie jury: Inicjatywa jest znaczącym osiągnięciem, podjęli ją bowiem zwykli ludzie, zawłaszczając przestrzeń publiczną bez żadnego uczestnictwa władz. Oddolny ruch stworzenia ogrodów warzywnych i sadów, za które obywatele biorą odpowiedzialność w ramach „rewolucji godności”, powstał dzięki datkom. Nie konsultowano się z żadnymi architektami czy projektantami poza lokalną organizacją pozarządową. Wszyscy zaangażowani mieszkają na miejscu, nie jest to więc przypadek gentryfikacji, kiedy pojawiają się osoby z zewnątrz i usuwają miejscowych. Poza aspektem edukacyjnym – danego dzieciom i młodzieży przykładu samoorganizowania się – projekt może odbić się echem w pozostałej części miasta jako upamiętnienie obywateli zabitych podczas demonstracji na Euromajdanie. Jako ruch oddolny może przemówić do całego kraju, stanowi bowiem niezwykłe przedsięwzięcie w społeczeństwie, które przez kilkadziesiąt lat było poddane z góry narzuconemu planowaniu, a następnie „sparaliżowane”. Teraz ludzie przejmują przestrzeń, biorąc za nią odpowiedzialność.

Modernizacja centrum Barkingside – wyróżnienie

Modernizacja centrum Barkingside

Wielka Brytania, Londyn

Autorzy: DK-CM. David Knight

Inwestor: Redbridge Council, Greater London Authority

Projekt: 2012

Realizacja: 2013-2015

Powierzchnia terenu: 5000 m²

Koszt inwestycji: 2 700 000 EUR

Uzasadnienie jury: Stworzenie znacznie bardziej otwartych relacji przestrzennych w miejscu, które stanowiło zamkniętą przestrzeń, objęło wiele elementów, w tym największe: bibliotekę i kompleks sportowy z lat 60. Dzięki temu podmiejska osada uzyskała bardziej miejską tkankę i formę oraz więcej możliwych funkcji. Witryny sklepowe przy High Street zostały odnowione przez różnych projektantów, którzy zwracali uwagę na ich miejski charakter. Sekwencja różnorodnych elementów, zaprojektowanych przez wielu autorów, łączy przestrzeń publiczną z pasem zieleni i cechuje się pewnego rodzaju dostojeństwem. Kompleks sportowy, położony w strefie mieszkalnej, poprzednio otoczony był parkingami, które teraz „odzyskano” i urządzono, zapewniając również dostęp osobom niepełnosprawnym. Dodane elementy ozdobne nadają budynkowi biblioteki wyrazistości, natomiast nieco teatralna loggia to postmodernistyczny gest w strategii tworzenia znaczącego miejsca z niemal niczego

Wielofunkcyjne zadaszenie – wyróżnienie

Wielofunkcyjne zadaszenie

Belgia, Molenbeek-Saint-Jean

Autorzy: BAUKUNST BAUKUNST

Współpraca: Benoit Delpierre, Justine Devergnies, Fabian Maricq

Inwestor: Commune de Molenbeek-Saint-Jean

Projekt: 2009

Realizacja: 2012-2015

Powierzchnia terenu: 1250 m²

Koszt inwestycji: 275 000 EUR

Uzasadnienie jury: Wielofunkcyjna sala znajduje się w cieszącej się złą sławą okolicy, która po atakach terrorystycznych w Paryżu i Brukseli stała się synonimem ekstremizmu i podziałów etnicznych, religijnych i społecznych. Całkowicie nowe, radykalne pojawienie się rygorystycznej, solidnej architektury w podzielonym społeczeństwie jest bardzo sugestywne jako model dla innych społeczności. Nowy obiekt zwiększa gęstość na tym do niedawna zaniedbanym terenie w typowym europejskim osiedlu mieszkaniowym dzięki specyficznej formie bez ścian, ale z zadaszeniem (które jest ważne w deszczowym klimacie). W otwartej/zamkniętej przestrzeni, między strefą publiczną a prywatną, reprezentuje raczej możliwość niż ograniczenie dostępu, stara się wprowadzić poczucie równowagi i integracji. Dość monumentalna konstrukcja, łatwa do utrzymania w ubogiej okolicy, nie ma żadnego konkretnego przeznaczenia i niczego nie narzuca. Jej silna struktura symbolizuje odporność, natomiast połączenie solidności i otwartości – pozytywny potencjał umożliwiający ludziom spotkania i wyrażanie siebie.

Miasto Kopenhaga – wyróżnienie specjalne

Uzasadnienie jury: Wyróżnienie przyznano za światłą politykę miejską i poważne podejście do obecnych i przyszłych wizji miasta. Odzwierciedla to fakt, że wśród 25 finalistów obecnej edycji Europejskiej Nagrody za Miejską Przestrzeń Publiczną kilku pochodzi z Kopenhagi i jej obszaru metropolitalnego. Wszystkie te projekty są pełną determinacji zachętą do wygodnego przebywania w miejskim otoczeniu. Zaangażowanie na rzecz jakości życia w przestrzeni miejskiej w całej Kopenhadze znajduje wyraz w innowacyjnych przedsięwzięciach związanych z tak istotnymi kwestiami, jak mobilność czy zarządzanie wodą. Władze zainwestowały w demokratyczną, zrównoważoną mobilność, przy czym nacisk kładzie się na transport publiczny i rowerowy, a nie samochodowy; podkreśla się także właściwe wykorzystanie i przyjemność z użytkowania zasobów wodnych. Wyróżnienie specjalne jest ze strony jury wyrazem uznania dla odzyskiwania miasta, które może być modelem do naśladowania dla całego świata