Społeczna kamienica przy Stalowej w Warszawie. Tym razem mniej o architekturze

Artykuł z archiwum Architektury. Pierwotnie opublikowany we wrześniu 2021 roku

Stalowa jest szczególnym miejscem w Warszawie. Niegdyś była główną ulicą Nowej Pragi, przyłączonej do miasta dopiero w 1891 roku. Po obu jej stronach ciągną się pierzeje kamienic nadające ulicy charakter arterii w gęsto zabudowanym XIX-wiecznym mieście. Jest to pomimo punktowych zniszczeń wojennych, wymiany zabudowy i wielu nowych plomb zabudowa przypominająca nieco charakterem ulice dawnej Dzielnicy Północnej, zamienionej w czasie okupacji niemieckiej w getto i zniszczonej w 1943 roku. Znacznie więcej tu jednak zieleni. Na mapie warszawskiego „archipelagu” Nowa Praga ze Stalową to niejako odrębna wyspa o niepowtarzalnym krajobrazie kulturowym. Większość kamienic wzdłuż ulicy przetrwała wojnę, by popaść w stan dewastacji na skutek dekretu Bieruta, przymusowego kwaterunku i dekad gospodarki komunalnej. Wiele nieremontowanych nigdy domów rozebrano już w latach 70., 80. i 90. Dziś puste place po nich powoli wypełniają nowe plomby.

Czytaj też: Trzy dzielnice w trakcie rewitalizacji |

Dzieje kamienicy przy Stalowej 29 dobrze wpisują się w historię ulicy. Jest to budynek pięciokondygnacyjny z mansardą. Powstał zapewne pod koniec XIX wieku i być może pierwotnie był niższy. Po wojnie został skomunalizowany, a w 2011 roku był już w tak fatalnym stanie, że decyzją inspekcji budowlanej wyłączono go z eksploatacji. Stało się to na skutek alarmu podniesionego przez jednego z mieszkańców z obawy przed zawaleniem się stropów. I chociaż stan zużycia technicznego kamienicy oceniano na 77%, to szczęśliwie do rozbiórki nie doszło.

Los budynku został przesądzony w 2015 roku, gdy wniesiono go aportem do TBS Warszawa Południe. Wpisywało się to w Zintegrowany Program Rewitalizacji. Nie oznaczało jednak pełnej renowacji konserwatorskiej obiektu. Kamienica była już w tak fatalnym stanie, że nie bardzo było co restaurować. Skromny, zabytkowy wystrój dawno został rozkradziony, a na drewnianych posadzkach, jak wspomina architekt Mariusz Krupiński, widać było ślady po rozpalanych ogniskach. Cud, że kamienica nie spłonęła.

Jednak zachowanie części autentycznych murów czy przebudowanej klatki schodowej wymagało wielu działań, a realizacja była dużym wyzwaniem technicznym. Jak opowiada Mariusz Krupiński, stan budynku był dramatyczny, a opuszczenie kamienicy przez lokatorów w 2011 roku jeszcze go pogorszyło. Wewnątrz ocalało bardzo niewiele autentycznych elementów. Drewniane stropy zostały zastąpione nowymi, wykonanymi na belkach stalowych wpuszczanych w ściany nośne. W trakcie prac budowlanych rozebrano, potem zaś przywrócono i częściowo przebudowano więźbę dachową, poprawiając przy tym geometrię dachu mansardowego od strony podwórka.

Gruntowna zmiana układu wnętrz wiązała się też z wyburzeniem większości ścian działowych. Zachowano jednak znaczną część ścian nośnych, z częściową rozbiórką spowodowaną koniecznością przebudowy klatki schodowej.

Sama klatka została znacznie przekształcona i wyposażona w windę dostosowaną do współczesnych przepisów oraz potrzeb osób niepełnosprawnych. W dolnych kondygnacjach architekci zachowali relikty dawnej klatki.

Czytaj też: Osiedle Wileńska Express w Warszawie |

Do chwili rozpoczęcia remontu na wyższych kondygnacjach przetrwały duże fragmenty tynków naznaczone śladami po odłamkach i pociskach. Należy żałować, że inwestorzy i projektanci nie ocalili chociaż małego fragmentu takiej ściany. Na szczęście odtworzono opaski wokół okien pierwszego pietra. Wraz z dość unikatowym wzorem balustrad balkonów w formie komórek plastra miodu, jednoosiowej wystawki w zwieńczeniu elewacji, gzymsów kordonowych i fragmentów boniowań parteru są to w gruncie rzeczy jedyne elementy wystroju fasady. Dodać do nich można jeszcze stolarkę przeszklonych drzwi wejściowych na parterze o szprosach stanowiących współczesną wariację na temat sztuki przełomu XIX i XX wieku. Moje wątpliwości budzą szklane daszki w fasadzie ponad wejściami do budynku. Zwłaszcza dość dziwacznie prezentuje się ten zawieszony bezpośrednio pod płytą balkonu. Od strony konserwatorskiej kamienica jest średnim osiągnięciem. O wyjątkowości renowacji stanowi jednak nie tyle sama architektura, ile unikatowa funkcja i sposób funkcjonowania budynku. Zaprojektowany został on bowiem w charakterze kooperatywy, będącej czymś w rodzaju wspólnoty tworzonej przez mieszkańców.

Zanim przystąpiono do projektu, Fundacja Blisko zorganizowała warsztaty mające na celu określenie składu społecznego kamienicy, funkcji parteru i sposobu zagospodarowania podwórka. Mieszkańcy domu są w różnym wieku, stąd nazwa kamienicy. Mieszkania nie mogą być dziedziczone, nie można się też na nich uwłaszczyć. Ważnym czynnikiem funkcjonowania kooperatywy ma być wspólnotowość i aktywność sąsiedzka. Podstawową różnicą w stosunku do klasycznych projektów mieszkaniowych jest tu nacisk na tworzenie społeczności. Tego rodzaju budynek ma być alternatywą dla domów opieki. Ludzie starsi z ograniczoną mobilnością, ale jeszcze zdolni do samodzielnego życia mieszkają obok osób sprawnych w młodszym wieku.

Na dwóch ostatnich kondygnacjach, częściowo w mansardzie, zaprojektowano placówkę opiekuńczo-wychowawczą dla młodzieży. Na innych piętrach znalazły się po cztery jedno- i dwupokojowe mieszkania. Mariusz Krupiński standard wykończenia mieszkań i wspólnych pomieszczeń określa jako średni. Zostały one przystosowane do potrzeb osób starszych, lecz samodzielnych.

Na parterze znajduje się duży lokal klubokawiarni projektu Pracowni Projektowej ARTYŚCI & ARCHITEKCI Kaja Koziarska, będący zarówno miejscem spotkań mieszkańców, jak i lokalnej społeczności. Jest to jedno z najważniejszych miejsc spajających wspólnotę. Tuż obok znajduje się wejście.

W chwili gdy rozpoczęto renowację kamienicy, sąsiednia posesja przy Stalowej 27 stanowiła szczerbę w pierzei zabudowy. Zmieniło się to w latach 2020-2021, gdy pustkę wypełniła neomodernistyczna plomba zaprojektowana w pracowni loesch+partnerzy. Nie jest to już jednak kooperatywa, lecz standardowa realizacja deweloperska.

Czy sposób, w jaki zaprojektowano oraz zmodernizowano zniszczony budynek i w jaki on funkcjonuje, stanowi nową jakość w rewitalizacji zdegradowanych fragmentów Nowej i Starej Pragi? Pytanie pozostaje otwarte.

Założenia autorskie

Inwestycja polega na remoncie, przebudowie i nadbudowie wpisanego do Gminnej Ewidencji Zabytków wielorodzinnego budynku mieszkalnego, stworzeniu mieszkań przyjaznych seniorom oraz utworzeniu rodzinnej placówki opiekuńczo-wychowawczej. Budynek istniejący został zachowany w obecnej formie. Z zewnątrz przywrócono uszkodzone lub brakujące detale, odtworzono balkony, stolarkę okienną i drzwiową oraz kolor elewacji. Projektowana nadbudowa wykonana została w formie zmiany geometrii dachu od strony elewacji tylnej (utworzenie mansardy).

Układ funkcjonalny parteru wymusił pewne zmiany w elewacji frontowej, polegające na utworzeniu nowych drzwi wejściowych w rytmie okien – obok już istniejących. Poza tym obniżenie poziomu posadzki przyziemia i przystosowanie obiektu do potrzeb osób niepełnosprawnych wiązało się z usunięciem schodów wejściowych.

Wnętrze budynku i założenia funkcjonalne wymusiły zmianę układu pomieszczeń i przebudowę klatki schodowej. W projekcie przewidziano częściowe odtworzenie oryginalnego wykończenia posadzki i spoczników.

Na parterze kamienicy zostaną ulokowane miejsca służące aktywizacji osób starszych. Natomiast budynek gospodarczy po remoncie będzie udostępniony Centrum Wspierania Rodzin „Rodzinna Warszawa”. Zapewniać będzie elastyczną przestrzeń warsztatową.

Architektura kamienicy została dostosowana do pierzei ulicy Stalowej.

Mariusz Krupiński