i
Obejmujące kolejne regiony Polski Leksykony zabytków architektury to monumentalne przedsięwzięcie Wydawnictwa ARKADY. Ukazały się już tomy dotyczące Dolnego Śląska (2005), Górnego Śląska (2008) oraz Mazowsza i Podlasia (2010). W przygotowaniu są dwa kolejne na temat Pomorza Zachodniego i Ziemi Lubuskiej (trafi do rąk czytelników w listopadzie), a także Lubelszczyzny i Podkarpacia. Pod względem sposobu prezentacji treści seria może kojarzyć się z publikowanym od kilkudziesięciu lat Katalogiem zabytków sztuki w Polsce - wydawnictwem nieodzownym dla każdego miłośnika i znawcy historii polskiej architektury. Zresztą Katalogi są jednym z najważniejszych źródeł dla autorów Leksykonu, o czym świadczy umieszczona na końcu każdego z tomów bibliografia. Jakość wydawnicza tych pierwszych znacznie się ostatnio polepszyła, ale to publikacja ARKAD jest ekskluzywnym albumem ilustrowanym kolorowymi zdjęciami. Autorzy Leksykonu dokonali wyboru zabytków najbardziej interesujących i takich, które uznali za typowe dla danej części Polski, informując równocześnie, ile obiektów w chwili przygotowywania książki figurowało w rejestrze w określonym regionie. Na przykład na terenie Górnego Śląska w roku 2006 było ich 6350, a ten tom Leksykonu liczy 1760 haseł, na Mazowszu i Podlasiu w 2007 roku w sumie 8301, a w książce znajdziemy opisy 1300. Noty opisujące obiekty są zwięzłe, dużo bardziej przystępne i czytelne niż w Katalogu. Zawierają najistotniejsze dane historyczne, architektoniczne opisy i wzmianki o najcenniejszych elementach wystroju. Tylko niektóre obiekty zilustrowano zdjęciami, mają one za to pokaźną wielkość i dobrą jakość. Niekiedy pojawiają się uproszczone rzuty z prezentacją faz poszczególnych etapów budowy i plany zespołów architektonicznych. W tomie prezentującym Mazowsze i Podlasie znajdziemy opisy zabytków między innymi Warszawy, Płocka, Radomia, Białegostoku, ale już nie Łodzi, którą autor pominął ze względu na – jak tłumaczy - dosyć płynne tradycyjne i historyczne rozumienie geograficznych granic tych regionów. Podobnych przypadków niezbyt czytelnego nakreślenia linii granicznych jest więcej. Najpoważniejsza wada książki to mała liczba opisów obiektów modernistycznych, czy to z okresu międzywojnia czy późniejszych, i zupełny brak odniesień do dzieł architektury bardziej nam współczesnych. Na pozór jest to oczywiste – przeważnie nie są one wpisane do rejestru zabytków. Jednak brakuje trochę konsekwencji - na przykład w tomie górnośląskim natrafimy na notę o katowickim Spodku, który również nie figuruje w spisie. Pozostaje żałować, że do grupy zabytków nie została zaliczona „awansem” większa liczba budynków modernistycznych i wybitne przykłady architektury współczesnej. Nie tylko ze względu na ogromną wartość tego typu całościowego opracowania, jakiego w Polsce jeszcze nie mamy. Wiele z nich już dawno powinno się znaleźć w rejestrze, poza tym taka nobilitacja - prezentacja w prestiżowym, albumowym wydawnictwie – być może przyczyniłaby się do zmiany ich niekiedy bardzo trudnej sytuacji. Leksykony z powodzeniem mogą służyć jako przewodniki dla miłośników architektury zapuszczających się na polskie bezdroża. To jednak przewodniki-albumy, ważące tyle, że by zabrać ze sobą choć jeden z nich trzeba podróżować samochodem. Niezwykle użyteczny w planowaniu takich architektonicznych eskapad będzie alfabetyczny układ miejscowości i mapki poszczególnych powiatów. Poręczny też okaże się indeks nazwisk architektów i artystów. Często brakuje natomiast informacji o dostępności obiektów oraz ich obecnym przeznaczeniu i stanie zachowania. Autorzy zapraszają do podróży, ale prawdę czytelnik musi odkrywać sam, na własną rękę. Będą to odkrycia zaskakujące, świadczące o tym, jak dynamicznie zmienia się nasze architektoniczne otoczenie, także zabytki architektury. Na wzgórzu w Bobolicach zobaczymy już nie poddaną konserwacji ruinę, ale odbudowany zamek. W Ciechanowie będziemy mogli zwiedzić Muzeum Szlachty Mazowieckiej w na nowo urządzonym i znacznie przekształconym gotyckim zamku. A w zespole pałacowo-parkowym Krasińskich w Opinogórze na pewno zaskoczy nas niedawno zbudowane dworzyszcze - zrealizowany po stu latach projekt Józefa Gałęzowskiego, który w 1908 roku wygrał konkurs na opinogórską siedzibę Krasińskich (był to jeden z ważniejszych konkursów w dziejach polskiej architektury – znacząco przyczynił się do utrwalenia stylu dworkowego). Nowy budynek nie jest do końca wierny oryginalnej koncepcji sprzed stulecia, kojarzy raczej się z niesławnymi gargamelami. Józef Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Wydawnictwo ARKADY, Warszawa 2005Józef Pilch, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Wydawnictwo ARKADY, Warszawa 2008Jacek Żabicki, Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Wydawnictwo ARKADY, Warszawa 2010
