O pewnym konkursie, czyli …operę damy tutaj!
Konkurs architektoniczny jest uznawany za właściwy sposób wyboru najlepszego rozwiązania architektonicznego i urbanistycznego dla objętego nim terenu. Niektóre nie powinny być jednak organizowane, a jeśli już – niestety – są, to nie należy ich rekomendować i promować, gdyż branie w nich udziału można uznać za naruszenie reguły 2.1 Kodeksu Etyki Zawodowej Architektów: Architekci szanują w swej twórczości wartości zastane, dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe i dbają o ich zachowanie i rozwój (zasada 2: Zobowiązania wobec społeczeństwa). W Strategii rozwoju Warszawy do 2020 r. władze stolicy określiły (w ramach celu strategicznego 2: Wzmocnienie poczucia tożsamości mieszkańców poprzez pielęgnowanie tradycji, rozwój kultury i pobudzanie aktywności społecznej) m.in. program 2.1.3: Rewaloryzacja zabytkowych parków miejskich, w którym wskazano w pierwszej kolejności Łazienki Północne (zamiennie nazywane parkiem Agrykola, a także parkiem Sobieskiego). Napisano w nim m.in.: Prace rewaloryzacyjne przeprowadzone będą kompleksowo. Odnawianym parkom przywrócony zostanie ich historyczny układ, wzbogacony (…) o fontanny, stawy, strumienie, kaskady. (…) stworzymy miejsca aktywnej rekreacji. W ramach celu strategicznego 5: Osiągnięcie w Warszawie trwałego ładu przestrzennego określono m.in. cel operacyjny 5.1: Uporządkowanie struktury przestrzennej miasta z wyłączeniem spod zabudowy zwartych terenów zieleni tworzących układ przyrodniczy, a w nim program 5.1.3. Określenie zasad ochrony obszarów o szczególnych walorach urbanistycznych, kulturowych i przyrodniczych.
Napisano w nim m.in.: Utrzymanie ciągłości rozwoju miasta i budowa jego atrakcyjnego wizerunku wymaga ochrony i uwydatnienia tego, co zostało w nim zachowane z czasów dawniejszych.(…) Dotyczy to (…) historycznych założeń i układów przestrzennych. (…) W obszarach podlegających ochronie wykluczona będzie lokalizacja obiektów nie pasujących do historycznego sąsiedztwa (…). Miejscami szczególnej troski (…) będą historyczne wielkoprzestrzenne założenia urbanistyczne, takie jak (…) Oś Stanisławowska. (…) standardy ochrony określi Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania m.st. Warszawy. W spójności ze Strategią sporządzono nadal obowiązujące Studium, w którym zawarto liczne rygorystyczne zapisy dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego i zasad ze sfery kierunków zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do wielkoprzestrzennych założeń urbanistycznych, w tym – położonej w granicach obszaru uznanego za Pomnik Historii – Osi Stanisławowskiej m.in. z Łazienkami Północnymi. Ochrona wartości zabytkowych i kulturowych [tego] obszaru polega w szczególności na uwzględnianiu w zagospodarowaniu przestrzennym następujących zasad ochrony: bezwzględne zachowanie i rewaloryzacja zabytkowego układu i kompozycji przestrzennej historycznego zespołu miasta, w tym zachowanie osi urbanistycznych i powiązań widokowych, zachowanie zespołów zabudowy i zespołów zieleni (…) zachowanie zabytkowego układu parków i ogrodów oraz kompozycji układów zieleni (…), uzupełnienia kompozycji lub inna ingerencja przestrzenna – w oparciu o wyniki analiz konserwatorskich, zgodnie z zachowaniem swoistych cech zespołu. Tereny Łazienek Północnych określono w kierunkach zagospodarowania przestrzennego jako ZP, czyli tereny zieleni urządzonej na których: – ustala się: ochronę i utrzymanie funkcji, zakaz zmniejszania powierzchni terenu, (…) – zachowanie powierzchni biologicznie czynnej minimum 70% (…), dla parków zabytkowych obowiązek rewaloryzacji według wymogów wynikających z ochrony wartości zabytkowych i kulturowych; – dopuszcza się: modernizację istniejącej i realizację nowej zabudowy związanej z funkcją terenu o charakterze architektury ogrodowej, przeznaczonej m.in. na funkcję usługową (np. kawiarnie, cukiernie), gospodarczą (np. oranżerie, cieplarnie), dekoracyjną (np. altany, pergole, groty) oraz komunikacyjną (np. schody, ścieżki, mostki), urządzenia wodne (np. fontanny, studnie, stawy), urządzenia związane z placami zabaw dla dzieci, urządzenia sportowe i rekreacyjne (np. boiska), a także obiekty pamiątkowe i ogrodzenia (…).
16 listopada 2017 roku Rada m.st. Warszawy podjęła uchwałę w sprawie intencji przystąpienia do prac mających na celu utworzenie parku kulturowego, który swoim zasięgiem będzie obejmował m.in. tereny Łazienek Północnych. W uzasadnieniu do uchwały Rady m.st. Warszawy z dnia 2 lipca 2020 r. ws. przystąpienia do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu ulicy Agrykola (obejmującego Łazienki Północne) wskazano na konieczność tego działania, m.in. w celu ochrony i rozwinięcia istniejących wartości historycznych, kulturowych i przyrodniczych, zachowania i ochrony obiektów wartościowych, a także do zachowania istniejącej zieleni oraz wyeksponowania unikatowych walorów przyrodniczych i krajobrazowych. (…). Ustalenia planu miejscowego powinny stwarzać podstawę w zakresie struktury przestrzennej – dla ochrony i rozwinięcia istniejących wartości historycznych, kulturowych i przyrodniczych; w zakresie ochrony środowiska – dla zachowania istniejącej zieleni oraz wyeksponowania unikatowych walorów przyrodniczych i krajobrazowych (…); w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego – dla zachowania i ochrony obiektów i obszarów wartościowych. Na szczególną uwagę i indywidualne podejście w ustaleniach planistycznych zasługują przede wszystkim rejon Zamku Ujazdowskiego i Kanału Piaseczyńskiego oraz Park Agrykola (...). Niezwykle cennym elementem kompozycyjnym jest Oś Stanisławowska, będąca częścią dużego założenia urbanistycznego. (…) Większość terenu objętego planem znajduje się na obszarze uznanym za Pomnik Historii – skupiającym najcenniejsze zasoby dziedzictwa kulturowego Warszawy – dla którego powinno się uwzględniać zasady ochrony wartości zabytkowych i kulturowych, a w szczególności: – bezwzględne zachowanie i rewaloryzacja zabytkowego układu i kompozycji przestrzennej historycznego zespołu miasta, w tym zachowanie osi urbanistycznych i powiązań widokowych, zachowanie zespołów zabudowy i zespołów zieleni (…). Pomimo zebrania wniosków do planu prawie dwa lata temu, jego projektu jednak jeszcze nie udostępniono do publicznego wglądu... Będzie on zapewne uchwalony w spójności z projektowanym nowym Studium, w którym Łazienki Północne są fragmentem obszaru oznaczonego symbolem ZP, określonego jako publicznie dostępne tereny zieleni parkowej, nieprzeznaczone do zabudowy.
Stanisław Bareja w filmie Poszukiwany, poszukiwana w słynnej scenie pokazał ówczesny sposób lokalizowania inwestycji – decyzją zawodowego dyrektora... jezioro damy tutaj! Nieodparcie przypomina się ona, gdy w opisanych wcześniej okolicznościach przyrody zdecydowano o lokalizacji Polskiej Opery Królewskiej w parku Agrykola. Wobec braku planu miejscowego formalną podstawą sankcjonującą ten ministerialny gest jest decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, wydana z upoważnienia Prezydenta m.st. Warszawy, na wniosek pełnomocnika państwowej instytucji kultury (tj. Polskiej Opery Królewskiej) w granicach chronionego decyzjami konserwatorskimi i zapisami w studium terenu innej państwowej instytucji kultury (tj. Muzeum Łazienki Królewskie). Organizatorem obu tych instytucji jest minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Do statutowych zadań muzeum należy m.in.: – zachowanie, udostępnianie i badanie naukowe dziedzictwa kulturowego, jakimi są Łazienki Królewskie wraz z ich historią i historyczną kolekcją (…); – zachowanie i odtwarzanie historycznej kompozycji przestrzennej Łazienek Królewskich w jego granicach i otoczeniu. Zadania te powinny być realizowane m.in. przez: zabezpieczanie i konserwację zabytków i zbiorów oraz pielęgnację ogrodu Muzeum i jego otoczenia.
To zapewne w ramach tej „pielęgnacji” muzeum pozyskało od Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (za pośrednictwem pełnomocnika, tj. spółki Manufaktura Techniczna) zalecenia konserwatorskie jako wytyczne konkursowe. W trakcie procedury decyzji o ULICP negatywną opinię ws. planowanej inwestycji przedstawił Stołeczny Konserwator Zabytków, odwołując się do zapisów Studium. Odniósł się także do wytycznych konserwatorskich wydanych wcześniej do sporządzanego planu miejscowego w kwietniu 2021 roku, w których stwierdzono m.in.: (…) dla terenu parku Łazienki Północne nakazuje się zachowanie istniejącej kompozycji parku, w tym układ alejek i ukształtowania terenu oraz zakazuje się zmniejszania powierzchni biologicznie czynnej. Jedynym odstępstwem od tych zasad jest rewaloryzacja terenu Łazienek Północnych, polegająca na odtworzeniu układu historycznego ogrodu XVIII-wiecznego w formie tzw. dzikiej promenady, zgodnie z materiałami historycznymi. Mazowiecki Konserwator Zabytków powstrzymał się od merytorycznego uzgodnienia projektu decyzji o ULICP w terminie przewidzianym przepisami, a w swych wytycznych konkursowych już na wstępnie zaznaczył, że: Budowę nowej siedziby Polskiej Opery Królewskiej planuje się na działce (…), która stanowi część wpisanego do rejestru zabytków (…) Parku Sobieskiego (zwanego Parkiem Agrykola). Jednocześnie nieruchomość objęta jest ochroną konserwatorską w ramach obszaru archeologicznego wpisanego do rejestru zabytków (…) obejmującego relikty osadnictwa z epoki brązu, okresu wczesnego średniowiecza i średniowiecza o znaczeniu historycznym (…) nieruchomość od północy ograniczona jest Kanałem Piaseczyńskim wpisanym do rejestru zabytków (…). W obrębie nieruchomości wydzielona została działka (…) z zabytkowym budynkiem Ermitażu, wpisanym do rejestru zabytków. Należałoby do tego dodać, że nieruchomość od zachodu ograniczona jest historycznym kanałkiem łączącym staw północny Łazienek z kanałem Piaseczyńskim.
Trudno uznać, że zamierzona opera będzie obiektem mającym, odpowiednio do zapisów Studium, charakter architektury ogrodowej, gdyż zgodnie z wnioskiem określono jej iście królewskie rozmiary: rzut ok. 50 m x 70 m, wysokość 13 m (dodatkowo ukoronowana dominantą tzw. komina scenicznego o wysokości 5 m). Przy tym ma być solidnie posadowiona na głębokości ok. 15 metrów (czyli znacznie poniżej dna kanału Piaseczyńskiego i ww. kanałku, z kubaturą zlokalizowaną poniżej poziomu terenu, zapewne większą niż ta nadziemna), z salą koncertową o 350 miejscach i licznymi pomieszczeniami towarzyszącymi oraz oczywiście z garażem podziemnym (słusznie, bo przecież wzdłuż ulicy Myśliwieckiej i alei George’a Harrisona brak jest miejsc do parkowania!). Z treści tej decyzji wynika, że zamierzona inwestycja może wpłynąć negatywnie na stosunek wód podziemnych poprzez długotrwałe obniżenie poziomu zwierciadła wód podziemnych (...). Posadowienie budynku na głębokości 15 metrów może skutkować powstaniem leja depresyjnego, co może spowodować usychanie drzew znajdujących się w sąsiedztwie inwestycji (na terenie objętym inwestycją oraz poza terenem).
W ogłoszeniu o konkursie, w kryteriach oceny projektów, nie wspomniano o wymogu ich zgodności ani z wytycznymi konkursowymi Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, ani z treścią decyzji o ULICP (nie wspominając nawet o zapisach Studium…). Niestety, konkurs ten jest rekomendowany przez SARP (nr 27/R/2022) we wspólnym z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego zaproszeniu do udziału, z informacją o oczekiwaniach Organizatora, które zakładają przedstawienie koncepcji obiektu odpowiadającego współczesnym wymaganiom stawianym funkcji teatralno-operowej, stworzonego z poszanowaniem krajobrazu i kontekstu urbanistycznego. Konkurs firmują uczestnictwem w sądzie konkursowym prominentni członkowie SARP i TUP, architekci i urbaniści, a także architekci krajobrazu, akademicy, sędziowie konkursowi SARP – w większości (w tym sędzia referent) spoza Warszawy. W składzie tym brakuje przedstawiciela Muzeum Łazienki Królewskie (najwyraźniej organizator uznał, że wystarczy przedstawiciel MKiDzN…). Mniejsza jednak o nazwiska, tytuły i stanowiska, bo przecież actus hominis, non dignitas iudicetur (Sądzone będą czyny ludzkie, nie godności). O co więc w tym konkursie chodzi? Chyba o to, co zwykle, o czym świadczy wyjątkowo wysoka (zwłaszcza jak na konkurs realizacyjny) pula nagród (600 tys. zł) oraz zachęcający budżet na dokumentację projektową (25 mln zł), lecz jednocześnie skromny planowany łączny koszt realizacji inwestycji (250 mln zł).
Grzegorz A. Buczek
