Upamiętnienie katastrofy rządowego samolotu w Smoleńsku w 2010 r. od samego początku budziło kontrowersje. W 2017 plac Piłsudskiego został wyjęty spod zarządu władz Warszawy i przekazany pod jurysdykcję wojewody, co umożliwiło błyskawiczne jak na warunki takich działań podjęcie przez władze decyzji o budowie dwóch pomników na tym terenie - jednego poświęconego wszystkim ofiarom katastrofy, drugiego tylko prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu. Kością niezgody jest nie tylko forma monumentów, ale także tryb ich powstawania. Według Michała Krasuckiego, Stołecznego Konserwatora Zabytków, ich budowa przy obecnej aranżacji placu - z jednej strony zdominowanego przez Grób Nieznanego Żołnierza, z drugiej przez krzyż papieski i tablicę upamiętniającą mszę - doprowadzi do zmiany monumentalnej przestrzeni w "galerię rzeźb". Środek ciężkości placu zostanie przeniesiony z Grobu Nieznanego Żołnierza na pozostałe pomniki. "Nie został uwzględniony zarówno kontekst historyczny, jak tez urbanistyczny placu. Ani jego obecna rola. Choć bez wątpienia jest to lokalizacja godna, na co powołują się inicjatorzy budowy pomnika" - mówi Krasucki.
Obszar placu wpisany jest do rejestru zabytków jako układ urbanistyczny. Czy w mocy stołecznego konserwatora jest zachowanie jego historycznego charakteru? "Nie, nie mamy już żadnych formalnych narzędzi prawnych. Jedyne co pozostało to odwoływanie się do potrzeby szerszej eksperckiej, ale tez społecznej konsultacji tych zamierzeń." Przypomnijmy, że od 1 listopada 2017 r. Mazowiecki Konserwator Zabytków odebrał wszystkie kompetencje Stołecznemu.
i
i
Stołeczny konserwator nie chce się wypowiadać na temat samego projektu pomnika. Stwierdza jednak jednak, że według niego pierwotnie przewidziana lokalizacja, czyli skwer koło ulicy Karowej, byłaby lepsza. Zaznacza też, że była to teren pierwotnie wskazany w konkursowym projekcie dla tego właśnie obiektu. W obecnej lokalizacji problemem mogą być także względy archeologiczne: "jeśli okaże się, że w miejscu gdzie ma być posadowiony pomnik Ofiar Katastrofy są cenne pozostałości np. soboru [Św. Aleksandra Newskiego, mieszczącego się na placu od 1912 do 1926], po dzwonnicy, albo wcześniejszych stajniach saskich to może się okazać, że trzeba je będzie usunąć. To zależy od projektu".
Możliwe, że to nie koniec radykalnych zmian, które nowe władze zamierzają wprowadzić na jednym z najważniejszych placów Warszawy. W wypowiedzi dla ostatniego numeru magazynu "Spotkania z Zabytkami" mazowiecki konserwator zabytków, prof. Jakub Lewicki, stwierdził, że "szykuje wielką niespodziankę związaną z Pałacem Saskim". Oprócz wypowiedzi na temat odtworzenia Pałacu Karasia, powiedział także, że chciałby odbudowania zburzonego w 1944 przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego gmachu. Jak wspomina w wywiadzie, "[moi przełożeni] całkowicie podzielają mój pogląd, że na stulecie niepodległości Rzeczypospolitej powinna rozpocząć się wielka odbudowa Pałacu Saskiego".
Co na to stołeczny konserwator? "Odbudowa pałacu to pomysł całkiem chybiony, niszczący jeden z najlepszych powojennych pomników, jakim jest Grób Nieznanego Żołnierza. Niszczącym także symboliczny wymiar placu, jaki właśnie nadaje mu BRAK zburzonego pałacu. Czy bylibyśmy sobie w stanie wyobrazić dwóch analogicznych ruin w Berlinie (Kościół Pamięci), albo Hiroszimie (Pomnik Pokoju)? Gdzie w trakcie upamiętnienia pożogi wojennej odwołano się do podobnego symbolu pomnika-ruiny? To przecież całkowicie zmienia charakter tych miejsc i przeczy idei upamiętnienia."
i
Zagospodarowanie wyrwy, jaka została w tkance miejskiej Warszawy po zburzeniu Pałacu Saskiego, to często powracający temat. Odbudowa gmachu w jego formie sprzed 1944 r. postulowana jest przez różne organizacje. W 2006 miasto, do którego należy grunt, zamówiło projekt odbudowy oraz przeznaczyło na niego fundusze. Jednak realizację przerwano, a fundusze przeznaczono na budowę Mostu Północnego. Pojawiały się także projekty, które reintrepretowały przestrzeń placu, używając języka nowoczesnej architektury. O niektórych z nich, takich jak Instytut Rozbrojenia Kultury i Zniesienia Wojen, pisaliśmy w "Architekturze-murator".
i
