Willa Wolfa w Gubinie

Budynek powstał w 1926 roku w niemieckim mieście Guben na zlecenie producenta kapeluszy Ericha Wolfa. Po II wojnie światowej pozostałości po zniszczonej w czasie bombardowań willi znalazły się w granicach Polski. Oprócz fundamentów, do dziś zachowało się jedynie charakterystyczne założenie ogrodowe z tarasami schodzącymi ku brzegom Nysy. Przez historyków architektury willa uznawana jest za pierwszy nowoczesny budynek architekta.

Za przełomowe uważa się przede wszystkim zastosowane tu rozwiązania przestrzenne. Mimo to do niedawna obiekt był jednym z mniej znanych projektów Miesa, a idea jego rekonstrukcji jest stosunkowo nowa. Willę „odkryto” ponownie dzięki wstępnym pracom archeologicznym przeprowadzonym w 2001 roku pod kierunkiem dr. Jarosława Lewczuka i prof. Leo Schmidta z Cottbus. Pięć lat później w ramach międzynarodowej wystawy IBA powstał poświęcony budynkowi pawilon informacyjny, prezentowany w Gubinie, Berlinie i Wrocławiu. Z pomysłem odbudowy w formie wiernie odzwierciedlającej oryginał (jednak bez odtwarzania wnętrz) wyszli historyk architektury prof. Dietrich Neumann oraz urbanista Florian Mausbach, przewodniczący Stowarzyszenia Architektonicznej Nagrody Berlin e.V., którzy zdołali pozyskać przychylność burmistrzów miast Gubin / Guben oraz części środowiska architektonicznego i akademickiego.

Dla historii nowoczesnej architektury ten pierwszy, radykalnie nowoczesny budynek zaprojektowany przez Miesa jest wyjątkowym dokumentem. Jego rekonstrukcja w postaci modelu 1:1 byłaby istotną wizualną pomocą w zrozumieniu fundamentalnie nowej architektury. Willa Wolfów przyciągnie uwagę całego świata i sprowadzi turystów na odległe pogranicze. To także kulturowy i polityczny most pomiędzy dwoma krajami oraz symbol pojednania. Odbudowana willa powinna stać się siedzibą muzeum Miesa, z naciskiem na jego projekty europejskie, oraz miejscem, gdzie będą odbywać się wystawy nieznanej i nowej architektury z czesko- -polsko-niemieckiego pogranicza. Projekt mógłby zostać sfinansowany ze środków publicznych i prywatnych – mówi Florian Mausbach. Z kolei prof. Neumann uznaje, że architektura nie podlega kategorii oryginalności w taki sam sposób jak inne dzieła sztuki, co uzasadnia w liście do prof. Philippa Oswalta – Amerykański filozof i profesor Nelson Goodman, który zajmował się dogłębnie kwestią duplikatów w sztuce, mądrze rozróżnia dzieła, których reprodukcja mogłaby stanowić fałszerstwo – obrazy i rzeźby – oraz takie, które umożliwiają wielokrotne odtworzenie. Architektura należy najczęściej do tej drugiej grupy. Plany są partyturą, która umożliwia wielokrotną realizację i za każdym razem są „rzeczą samą w sobie”, jeśli chodzi na przykład o sekwencję przestrzeni. Sam Mies poparł odbudowę pawilonu w Barcelonie i uważał swoje rozwiązania za ponadczasowe.

Jednak podobnie jak inne przykłady wiernych rekonstrukcji historycznych obiektów, również ten budzi wiele emocji i polaryzuje opinie. Wciąż toczy się dyskusja dotycząca zasadności i kształtu przyszłej odbudowy. Przeciwnicy pomysłu koncentrują się wokół prof. Leo Schmidta z Wydziału Ochrony Zabytków Uniwersytetu w Cottbus. Proponują oni przeprowadzenie otwartej dyskusji, w celu poszukiwania możliwych scenariuszy upamiętnienia utraconego budynku. Zapytany o argumenty przeciwko rekonstrukcji prof. Schmidt odpowiada – Potrzeba bardzo dobrych argumentów, by uzasadnić odbudowę całkowicie zapomnianego budynku, zwłaszcza jeśli został zniszczony wiele dekad temu.

Widzę trzy aspekty, które mogą uzasadnić taką rekonstrukcję – ochrona miejsca, na przykład ważne stanowisko zagrożone przez nową inwestycję; odzyskanie istotnego wglądu w znaczenie budynku oraz oczekiwanie danej społeczności, by odzyskać utracony obiekt. Żadne z powyższych nie dotyczy willi Wolfa. Miejsce, jako publiczny park nie jest w żaden sposób zagrożone. Próba rekonstrukcji willi nie przyniesie żadnych nowych informacji poza bardzo mglistą i abstrakcyjną przestrzenną reprezentacją. Należy również odnotować, że Willa Wolfa została całkowicie zapomniana zarówno przez mieszkańców Gubina / Guben, jak i świat zanim została ponownie „odkryta” 15 lat temu. Osobiście uważam, że pod względem historycznym ten dom jest mniej istotny. Tak, to pierwszy modernistyczny budynek, w którym Mies zdołał zastosować idee, nad którymi eksperymentował w różnych abstrakcyjnych projektach. Ale jednocześnie to dosłownie ostatni obiekt z cegły – tradycyjnej, a nawet zwróconej ku przeszłości technologii. Mies nigdy nie wspominał o domu Wolfa w późniejszych latach i tylko kilka jego reprodukcji zostało kiedykolwiek opublikowanych. Nie ma więc mowy o tym, by ten obiekt mógł stać się wpływowy pod jakimkolwiek względem. Praktyczne aspekty również nie powinny być ignorowane. Mówimy o ogromnym domu – ponad 1000 m² powierzchni. Jaka będzie funkcja tego budynku? Kto pokryje koszty jego utrzymania? Nawet jeśli rekonstrukcja zostanie sfinansowana ze środków płynących z zewnątrz, Gubin będzie obarczony ogromnymi długoterminowymi kosztami. Dom Tugendhatów w Brnie, nieco późniejszą willę Miesa, która znajduje się na liście światowego dziedzictwa, odwiedza jedynie 35 tysięcy osób rocznie, co ledwie wystarcza na pokrycie kosztów utrzymania. A to ważna, znana i – nota bene – autentyczna modernistyczna willa.

Przeszkodą na drodze do wiernej rekonstrukcji budynku jest również brak dogłębnej wiedzy. Do takich wniosków doszli uczestnicy projektu Wyższej Szkoły Zawodowej w Poczdamie, którzy na podstawie istniejących źródeł opracowali rysunki i modele willi. Wątpliwości mają rozwiać wspólne prace archeologiczne Politechniki Poznańskiej i Wyższej Szkoły Techniki i Ekonomii w Berlinie, zaplanowane na 2017 rok. Działania zmierzające do rekonstrukcji nabrały tempa w związku ze zbliżającą się setną rocznicą założenia Bauhausu, którego Mies van der Rohe był dyrektorem w latach 1930-1932. Oficjalna inauguracja niemiecko-polskiej inicjatywy na rzecz odbudowy willi miała miejsce na konferencji, która odbyła się 11 marca 2016 w Berlinie. Wzięli w niej udział m.in. minister kultury Piotr Gliński, burmistrzowie Gubina Bartłomiej Bartczak oraz Guben Fred Mahro, architekci i historycy architektury. Żadna pracownia nie otrzymała jeszcze zlecenia na przygotowanie projektu odbudowy, ale w inicjatywę zaangażowane jest biuro Heinle Wischer i Partnerzy.