Główną część kolejnej publikacji Michała Pszczółkowskiego, poświęconej architekturze przedwojennej Polski, stanowi katalog 70 obiektów użyteczności publicznej wzbogacony o przykłady kolonii i osiedli mieszkaniowych zlokalizowanych na tzw. „kresach wschodnich”. Tereny te po drugiej wojnie światowej zostały rozdzielone pomiędzy republiki ZSRR, a obecnie wchodzą w skład Litwy, Białorusi i Ukrainy. Kresy to mit utrwalany w polskiej świadomości od niemal 200 lat. Tak samo kresowa architektura. Autor udowadnia, że przedwojenna Polska skupiała się na promocji architektury powstającej w centrum i w zachodniej części kraju.
Ówczesne architektoniczne periodyki sporadycznie prezentowały nowe realizacje spoza tych obszarów. W drugiej połowie XX wieku z naszą wiedzą o pozostawionych za wschodnią granicą dziełach architektury współczesnej było jeszcze gorzej. Względy ideologiczne, trudności z wyjazdami zagranicznymi oraz fizycznym dotarciem do poszczególnych obiektów złożyły się na ogromną „białą plamę” dotyczącą dziedzictwa architektonicznego pierwszej połowy XX wieku na polskich kresach.
W kanonicznej książce Izabeli Wisłockiej Awangardowa architektura Polska 1918-1939 (Arkady 1968), polecanej na wielu uczelniach jako lektura, nie wymieniono ani jednego przykładu zza wschodnich granic PRL. A tymczasem to w Grodnie odnaleźć można budynek dawnego kasyna oficerskiego – jedyny zrealizowany projekt założyciela awangardowego stowarzyszenia i pisma Blok – Mieczysława Szczuki.
Wprawdzie w naukowych opracowaniach Andrzeja K. Olszewskiego czy Łukasza Heymana wspominane są poszczególne obiekty, jednak znacznie gorzej jest z materiałem ilustracyjnym. Sytuacja zmieniła się dopiero na przełomie ostatniego wieku. Od prawie dekady wycieczka z Warszawy na Litwę może odkryć przed nami dobrze utrzymane i rozsądnie użytkowane budynki tworzone przez przedwojenne gwiazdy architektury pochodzące głównie ze stolicy.
Katalog Pszczółkowskiego pokazuje, że podobnie jest na Białorusi i Ukrainie. Przypomina, że Lwów ze względu na działającą tam od połowy XIX wieku politechnikę posiadał własne, prężne środowisko architektoniczne, kompletnie rozproszone i zapomniane po drugiej wojnie światowej. Z książki jawiącej się jako pionierska, bo przywracającej do dyskursu zapomniane dzieła architektury, wyłania się szeroka panorama dziedzictwa II Rzeczypospolitej w jej dawnych wschodnich województwach.
To architektura, która prezentuje wysoką jakość nie tylko samego rzemiosła architektonicznego, ale też doskonałe wykonawstwo i przemyślany dobór materiałów. Z perspektywy już prawie stuletniej takie podejście projektantów i wykonawców zapewniło dużej liczbie obiektów przetrwanie, a nieraz i dotrwanie do kapitalnych remontów, które – wykonywane pod ścisłym nadzorem konserwatorskim – przywracają im świetność (dotyczy to choćby szkoły na Lipówce w Wilnie projektu Romualda Gutta).
Nie można traktować książki Pszczółkowskiego jako przewodnika dla rodzimych „architektonicznych rewizjonistów”. Dawne kresy to ogromny i zróżnicowany obszar. Katalog obiektów uporządkowany alfabetycznie, według nazw geograficznych, jest ciekawym wstępem do dalszych badań, które mogą skupiać się na dziedzictwie poszczególnych regionów, miejscowości, czy problematyce państwowych programów inwestycyjnych, na przykład kolejowych.
