Muzeum Pamięci Sybiru

Historia miejsca

Dawna składnica wojskowa przy ul. Węglowej stanowi ważną część dziejów rozwoju Białegostoku jako ośrodka kolejnictwa. W II połowie XIX wieku została wydzielona z obszaru miasta w celu budowy węzła kolejowego, a w szczególności linii kolejowej łączącej Warszawę z Petersburgiem (ok. 1862 roku) oraz jego wschodniego odgałęzienia łączącego Białystok z Wołkowyskiem, Mińskiem i Moskwą (ok. 1883 roku). W latach 20. i 30. XX wieku teren ten został zagospodarowany przez Wojsko Polskie jako baza magazynowo-składowa sprzętu wojskowego. Zachowany z tamtych czasów główny zespół budynków, w tym również magazyn nr 5 wzniesiono ok. 1936 roku. Kompleks ten stanowił zamkniętą całość rozciągającą się na powierzchni ok. 10 ha, ogrodzoną, mającą utwardzone drogi, bocznicę kolejową i place manewrowe oraz pełną infrastrukturę techniczną. Wszystkie obiekty o kubaturze 96 278 m³ zajmowały łącznie ok. 23 214 m² powierzchni. Przez wiele lat stanowiły rodzaj militarnej dzielnicy, bardzo dobrze skomunikowanej z linią kolejową i ul. Węglową, lecz odizolowanej od reszty miasta. Pod względem urbanistycznym i architektoniczno-krajobrazowym była to zamknięta enklawa o architekturze diametralnie różnej od sąsiadującej części Białegostoku. Zespół dawnej składnicy użytkowało wojsko do końca 2002 roku następnie pod koniec 2004 roku został wcielony do zasobów gruntów Gminy Białystok. Kompleks łącznie z adaptowanym na cele Muzeum Pamięci Sybiru budynkiem magazynu nr 5 nie jest wpisany do rejestru zabytków, jest natomiast nie tylko „świadectwem budownictwa wojskowego”, ale również jedynym tak dobrze zachowanym w mieście przykładem modernistycznej architektury okresu międzywojennego.

Konkurs

W listopadzie 2006 roku rozstrzygnięto konkurs na opracowanie koncepcji programowo-przestrzennej zagospodarowania terenu dawnej składnicy wojskowej przy ul. Węglowej. W kompleksie przewidziano lokalizację m.in. Muzeum Wojska, Książnicy Podlaskiej, teatru, Muzeum Motoryzacji i Archiwum Państwowego. Całe przedsięwzięcie zaczęto nazywać „wyspą kultury”, której realizacja pozostawała raczej w sferze marzeń. Pierwszą nagrodę przyznano zespołowi w składzie Jan Kabac, Grażyna Dąbrowska-Milewska oraz Bartłomiej Dudziński, Anna Babula i Hubert Ciesielski (studenci WA PB), któremu w 2011 roku Urząd Miasta zlecił opracowanie koncepcji pokonkursowej, a następnie dokumentacji projektowej Muzeum Pamięci Sybiru. W zakresie ustaleń programowych i założeń funkcjonalnych inwestora reprezentowało Muzeum Wojska w Białymstoku.

Przed rozpoczęciem inwestycji

Całkowicie opuszczony teren po dawnej składnicy wojskowej stanowił zamkniętą całość z utwardzonymi drogami i placami manewrowymi, częściowo uzbrojony w sieci infrastruktury technicznej. W tych warunkach jedynym gospodarzem tego miejsca stała się przyroda. Budynek magazynu nr 5 położony jest w wysuniętej na wschód części Węglówki, przy bramie wjazdowej bocznicy kolejowej. Pomimo lokalizacji w bliskim sąsiedztwie centrum, dostępność komunikacyjna jest bardzo utrudniona.

Założenia ideowe i kompozycyjne

Zanim rozpoczęły się prace projektowe przed architektami postawiono jeden warunek: budynek Muzeum Pamięci Sybiru miał być taki sam jak konkursowa bryła Muzeum Wojska i mieścić się w istniejącym magazynie nr 5. Nie spowodowało to znacznych zmian w programie funkcjonalnym. Należało tylko przystosować go do zdecydowanie innej treści. W tym względzie projektanci otrzymali pełne wsparcie ze strony pracowników Muzeum Wojska w Białymstoku.

Wiele współczesnych obiektów muzealnych dobrze obrazuje znaczenie formy architektonicznej i wykreowanej przestrzeni w przekazie treści związanych z tematyką ekspozycji. Oddzielnym zagadnieniem jest adaptacja budynków istniejących pod funkcje wystawiennicze. Te, najczęściej postindustrialne budowle wnoszą wartość, która może znacznie wzbogacić muzealny przekaz. Zasadniczym problemem w takich przypadkach jest powiązanie starej i nowej architektury w taki sposób, żeby powstała jedna harmonijna całość. W oparciu o powyższe uwarunkowania i przedłożone przez Muzeum Wojska wytyczne programowe przyjęto następujące założenia: istniejący budynek magazynu w niezmienionej formie ma stanowić ważny element całego założenia przestrzennego, poprzez charakterystyczne rampy kolejowe stać się jednym z eksponatów. Należy pozostawić w nienaruszonej formie charakterystyczną, magazynową architekturę i wszystkie detale (stalowe rozsuwane wrota, czy zakratowane, małe otwory okienne). Bocznica kolejowa wzdłuż południowej rampy ma stać się główną drogą i osią całego założenia. Towarzysząca drodze przestrzenna instalacja w postaci lasu symbolicznych słupów w przyszłości zostanie przedłużona na nieczynny wiadukt, wówczas muzeum widoczne będzie w całej perspektywie z ulicy Sienkiewicza i Wysockiego.

Hasło Sybir obrazują dwa motywy obecne w projektowanej formie architektonicznej. Jest to dominanta w postaci prostego bloku z metalu symbolizująca chłód i pustkę tego rejonu świata. Drugi motyw to przedstawiająca nieskończoność syberyjskiej tajgi gęstwina symbolicznych pni otaczających nową część muzeum, stary magazyn i rampę kolejową. Te dwa elementy razem z historycznym budynkiem tworzą pełną kompozycję architektoniczną, zróżnicowaną strukturalnie i materiałowo odpowiadającą jednak narracji Muzeum Pamięci Sybiru.

W dwupiętrowym magazynie znajdzie się zasadnicza część wystawiennicza, natomiast administracja muzeum mieścić się będzie w nowym, dobudowanym budynku. Tu również przewidziano sale konferencyjne, bibliotekę, sale edukacyjne, kawiarnię i całe zaplecze.

Renowacja budynku magazynowego

Magazyn, w którym zlokalizowano przestrzeń muzealną to trzykondygnacyjny budynek z jedną kondygnacją podziemną znajdującą się pod częścią budynku o wymiarach 99 x 17 m. Nieogrzewany obiekt z licznymi spękaniami, wykwitami soli, przebarwieniami tynków i niedziałającą instalacją elektryczną stanowił duże wyzwanie. Elewacje zewnętrzne dzięki temu, że zostały wykonane z dobrych materiałów i z dużą starannością, były zniszczone w niewielkim stopniu. Połączenie szkieletu żelbetowego z cegłą stanowi bardzo charakterystyczny motyw występujący na całym terenie składnicy i chociaż obiekty magazynowe nie są wpisane do rejestru zabytków to jednak, z uwagi na swój jednorodny wyraz architektoniczny, miały być w maksymalnym stopniu zachowane. Dopuszczalne obciążenie stropu nad piwnicą to 1000 kg m², a parterem – 600 kg/m². Główną konstrukcję kondygnacji nadziemnych stanowi układ w postaci powtarzalnej trójprzęsłowej ramy żelbetowej w modularnym rozstawie co 5,7 m z usytuowanymi do niej prostopadle żebrami, a kondygnacji podziemnej – układ sześcioprzęsłowej ramy w rozstawie co 2,85 m. Sztywność na kierunku podłużnym budynku zapewniona jest przez ściany zewnętrzne z pełnej i drążonej cegły ceramicznej oraz płytę stropową wraz z żebrami. Z obu stron budynku występują rampy do rozładunku materiałów. Płyty stropowe nad wszystkimi kondygnacjami mają grubość od 9 do 11 cm. Płaski, dwuspadowy stropodach, to pokrycie z papy (1,5 cm), następnie wylewka betonowa (4-6 cm), żużel (10-15 cm) i płyta stropowa (9-11 cm).

W ramach projektu odtworzono i wzmocniono wszystkie elementy żelbetowej konstrukcji będące w złym stanie technicznym, w tym rampy i część płyt stropowych. Do wzmocnienia zastosowano system PAGEL. Najpierw skuto wyprawę i tynki z powierzchni elementów żelbetowych. Zastosowano hydropiaskowanie powierzchni betonu i stali, następnie zabezpieczono zbrojenie przed korozją. Usunięty beton zrekonstruowano przy zastosowaniu ciśnieniowego narzutu gotowych zapraw polimerowych SPCC i wykończono szpachlówkami polimerowymi PCC. Na końcu wykonano hydrofobizację. Powierzchnie betonowe skuwano do uzyskania w teście pull-off wytrzymałości na odrywanie 1,5 MPa. Pręty zbrojeniowe odkrywano zaś ok. 15 mm głębiej niż była stwierdzona korozja. Stal zbrojeniową oczyszczano do stopnia czystość Sa 2-2,5. W uszkodzonej mechanicznie konstrukcji bądź takiej, której przekrój zmniejszył się przez korozję o więcej niż 20%, zbrojenie zostało wymienione poprzez łączenie z istniejącym spawaniem lub na zakład odpowiadający długości 40 średnic zbrojenia. W ten sposób zabezpieczono ok. 30% wszystkich elementów żelbetowych konstrukcji budynku. Dodatkowego wzmocnienia w postaci belek stalowych wymagały płyty żelbetowe stropu nad gruntem, której nośność została znacznie obniżona korozją zbrojenia. Utwardzono również strop nad piętrem, obok wysokiej części nowego budynku, z uwagi na zwiększone obciążenie śniegiem.

W kolejnym etapie wykonano renowację ścian murowanych z cegły poprzez skucie wszystkich tynków wewnętrznych i nałożenie nowych. Wyczyszczono zewnętrzne powierzchnie muru przy wykorzystaniu metody JOS – piaskowania niskociśnieniowego, przemurowano używając cegieł rozbiórkowych i przeprowadzono hydrofobizację.

Zabezpieczono grunt w pogłębionej piwnicy przez wykonanie zespolonej z istniejącymi fundamentami płyty żelbetowej gr. 20 cm ułożonej na gruncie. Dodatkowo wymieniono warstwy pokrycia dachu na materiały lżejsze o lepszych parametrach izolacyjności cieplnej. Zainstalowano nowe odwodnienie dachu i obróbki blacharskie.

Dla nowej funkcji budynku przewidziano charakterystyczne obciążenie stropów 4 kN/m². Po wykonaniu obliczeń statycznych wynika, że nośność istniejących głównych przekrojów żelbetowych nie będzie przekroczona, wykazano również, że mimo kosza śniegowego i nowej funkcji obiektu obciążenie na grunt za pośrednictwem fundamentów nie zwiększy się w stosunku do obciążeń jakie występowały dotychczas.

Stare stalowe wrota w budynku magazynu nr 5 pozostawiono w swojej pierwotnej postaci jako przesuwne. Wstawiono nową, izolowaną termicznie, antywłamaniową ślusarkę okienną o tych samych wymiarach i podziałach systemowych profili stalowych systemu Jansen, w kolorze czarnym. Do zewnętrznych otworów wykorzystano szyby okienne i drzwiowe dwuwarstwowe z pustką termoizolacyjną. Wszystkie szklone pakietami antywłamaniowymi w klasie P6.

Konstrukcja nowego budynku

Fundamenty głównego ustroju nośnego wykonano w postaci żelbetowych ław i stóp fundamentowych, stan surowy otwarty – w technologii żelbetowej wylewanej i murowanej. Zarówno okładzinę z prefabrykowanych płyt betonowych, jak i z perforowanych paneli blachy nierdzewnej montowano na niewidocznych kotwach i zawiesiach ze stali na nowej części budynku. W obiekcie przyjęto system przeszklonych okien i drzwi z profili stalowych o głębokości zabudowy 60 mm. Wszystkie połączenia profili okiennych i drzwiowych są spawane, o gładkiej powierzchni tworzącej jednolity monolityczny element. Zastosowano stalowe profile, izolowane termicznie za pomocą łącznika listwowego eliminującego zupełnie mostki termiczne.

Budynek magazynu wraz z główną częścią wystawową ma zostać oddany do użytku pod koniec 2021 roku. Koszt inwestycji z ekspozycją i wyposażeniem to ok. 56 mln zł. Muzeum Pamięci Sybiru otrzymało unijną dotację (ok. 6,8 mln zł) na wykonanie wystawy stałej i zakup wyposażenia. Miasto otrzymało też dofinansowanie na budowę z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w wysokości 7,4 mln zł.

Wyzwanie stanowiła renowacja istniejącego obiektu z licznymi spękaniami, wykwitami soli, przebarwieniami i niedziałającą instalacją elektryczną

Nowy budynek, obłożony okładziną z prefabrykowanych płyt betonowych oraz z paneli z perforowanej blachy nierdzewnej, kontrastuje z istniejącym ceglanym magazynem