Historia muzeum sięga końca lat 80., kiedy to z inicjatywy m.in. publicystów Jolanty Klimowicz- Osmańczyk i Edmunda Osmańczyka, reżysera Andrzeja Wajdy i teatrolog Bożeny Łojek przy kościele Karola Boromeusza na Powązkach skupiła się grupa osób, których bliscy zostali zamordowani w 1940 roku na mocy decyzji najwyższych władz ZSRR. Członkowie koła od początku dążyli przede wszystkim do ocalenia pamięci o ofiarach, zbierając dotyczące ich dokumenty i archiwalia. W pierwszej połowie lat 90., już jako Stowarzyszenie Rodzina Katyńska, koło liczyło przeszło 2000 osób i wspólnie z utworzonym w tym samym czasie Niezależnym Komitetem Historycznym Badania Zbrodni Katyńskiej zaczęło szukać możliwości zorganizowania stałej ekspozycji pamiątek. Inicjatywie pomogła z pewnością głośna wystawa Nie tylko Katyń zaprezentowana wiosną 1990 roku w kościele św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu, a rok później w Muzeum Wojska Polskiego, którą zwiedziło w sumie kilkadziesiąt tysięcy osób.
i
Przełom nastąpił jednak dopiero latem 1991 roku, gdy po ekshumacjach w Charkowie i Miednoje przywieziono do kraju znaczną liczbę przedmiotów wykopanych z tzw. dołów śmierci. W 1992 roku decyzją ówczesnego wiceministra Obrony Narodowej Bronisława Komorowskiego powołano do życia Muzeum Katyńskie. Na siedzibę instytucji, stanowiącej odtąd oddział Muzeum Wojska Polskiego, przeznaczono zabudowania Fortu Czerniakowskiego przy ul. Powsińskiej.
Ekspozycję, zaaranżowaną na powierzchni ok. 200 m² w zmodernizowanej części dawnych kazamat, udostępniono zwiedzającym 29 czerwca 1993 roku. Po przeprowadzeniu kolejnych prac ekshumacyjnych w Katyniu, Charkowie i Miednoje i przewiezieniu do Polski kolejnych pamiątek powierzchnię ekspozycyjną powiększono z czasem o 300 m², wciąż jednak była niewystarczająca do zaprezentowania bogatych zbiorów. Placówka nieustannie borykała się też ze złym stanem technicznym obiektów. W 2009 roku na jej dalsze funkcjonowanie na terenie fortu nie zgodził się nadzór budowlany i muzeum zostało zamknięte. Poszukiwania nowej lokalizacji nie trwały jednak długo.
i
Ponieważ Muzeum Wojska Polskiego miało już koncepcję swojej nowej siedziby na terenie rozległego kompleksu cytadeli warszawskiej (proj. konkursowy: WXCA, 2009), postanowiło umieścić wystawę w zabytkowej kaponierze w południowej części założenia. W 2010 roku rozstrzygnęło konkurs na koncepcję programowo-przestrzenną Muzeum Katyńskiego w nowej lokalizacji. Na ekspozycję przeznaczono blisko 1000 m² w budynku kaponiery i ok. 250 m² w tzw. Baterii Barkowej. Dodatkowo na cele muzealne architekci mieli zaadaptować drogę łączącą oba obiekty, między murem i wałem ziemnym, oraz prawie hektarowy plac apelowy.
W jury, pod przewodnictwem architekta Konrada Kuczy-Kuczyńskiego, zasiedli przedstawiciele Muzeum Wojska Polskiego (Witold Głębowicz), Rodzin Katyńskich (Mariusz Gaś, Izabella Sariusz-Skąpska, Krystyna Zachwatowicz- Wajda, Bożena Mamontowicz-Łojek, Adam Macedoński), Ministerstwa Obrony Narodowej (Janusz Odziemkowski, Arnold Józefiak) i SARP-u (Witold Benedek, Jerzy Szczepanik-Dzikowski, Bogdan Kulczyński, Marek Szeniawski). Zwyciężył zespół dwóch pracowni: Maksa i Brzozowski Grabowiecki Architekci we współpracy z rzeźbiarzem i scenografem Jerzym Kaliną. Oficjalne otwarcie Muzeum odbyło się 17 września 2015 roku. Według ostatnich planów ministerstwa kultury w budynkach zaprojektowanych dla Muzeum Wojska Polskiego na terenie cytadeli znajdzie się też Muzeum Historii Polski. Inwestycja miałaby być ukończona na 11 listopada 2018 roku, kiedy przypada 100 rocznica odzyskania niepodległości.
Tomasz Żylski
