Rewitalizacja lasu / Iława

W 2003 roku francuski projektant ogrodów i botanik Gilles Clément ogłosił Manifest trzeciego krajobrazu (Manifeste du Tiers paysage). A dopiero teraz, po kilkunastu latach, zaczyna być dostrzegana wartość miejsc porzuconych przez człowieka, które przyroda na nowo obdarowała różnorodnością gatunków fauny i flory. Nieużytki (trzeci krajobraz) odkrywają bogactwo form i doznań estetycznych porównywalnych z oferowanymi przez krajobrazy natury (pierwszy krajobraz Clémenta) i tymi zaprojektowanymi przez człowieka (drugi). Co więcej pojęcie nieużytku przenosi się z płaszczyzny czysto fizycznej w wymiar kulturowy i społeczny. Nieużytki trzeba użytkować! Jeśli iść tym tropem, czwartym krajobrazem są nieużytki zrecyklingowane, przekształcone na potrzeby mieszkańców miasta w tereny publiczne – dość przywołać tu berlińskie parki i zieleńce powstałe na terenach pokolejowych z Nature Park Südgelände na czele. Obiekt zaprojektowany i zbudowany w latach 2015-2018 przez Pracownię Architektury Krajobrazu trudno nazwać po prostu nieużytkiem, nawet poddanym recyklingowi. Dzięki wprowadzonej przez autorów wyjątkowej warstwie narracji las w Iławie stał się podmiotem, zyskał osobowość, jak tubylec, który dzieli się z przechodniem miejscowymi opowieściami. Parki narracyjne kojarzą się z takimi klasykami, jak szkocki Ogród Kosmicznych Spekulacji Charlesa Jencksa albo austriackie Kryształowe Światy André Hellera.

W obu przypadkach zaproponowana przez projektanta ścieżka artefaktów przywołuje skojarzenia i buduje w świadomości zwiedzającego epicką opowieść. Tu jest podobnie, bo idąc stworzoną przez projektantów trasą, napotykamy kolejne punkty spisanej na tabliczkach informacyjnych opowieści w odcinkach o roślinach, miejscu i jego przeszłości. Czym one się różnią od tradycyjnych? Chyba treścią przekazu, który w odróżnieniu od suchej informacji turystycznej tworzy indywidualną historię. Na terenie znajduje się 200-letni starodrzew dębowy, którego widok sprawia, że odwiedzający to miejsce czuje się, jak sztubak na lekcji historii naturalnej. Dzięki tej wyjątkowej warstwie narracji doznajemy coraz głębszego zanurzenia w samej istocie lasu, aż do punktu kulminacyjnego, jakim jest platforma widokowa, pozwalająca się wznieść niemal na wysokość koron drzew. Wieczorem w jej podłodze rozbłyskują dziesiątki ledowych świateł. Arnold Berleant rozróżnia „krajobraz panoramiczny” – ten który się ogląda z boku, „obraz kraju” oraz krajobraz, którego jest się częścią, „w którym się uczestniczy”, współtworząc zachodzące w nim procesy. Zwyczajna narracja parku wygląda tak: widzimy drzewa, a pod nimi ławkę, która jest po to, żeby na niej usiąść w ich cieniu; widzimy ścieżkę więc idziemy nią, bo jest po to, żebyśmy po niej spacerowali. Na końcu ścieżki jest zwykle parkowa atrakcja – kiosk, plac zabaw dla dzieci. W lesie w Iławie są i ławki, ale nie tylko po to, żebyśmy siedzieli w cieniu drzew, także abyśmy „towarzyszyli” drzewu w jego historii; są i ścieżki, ale po to, byśmy tę historię lepiej zrozumieli; są place rekreacyjne z huśtawkami, hamakami, trasami dla rowerów o różnym stopniu trudności, ale ich główna funkcja tylko towarzyszy doznaniu potęgi lasu.

Naukowcy utrzymują, że wystarczy niewielkie doposażenie tak zwanych „nieużytków miejskich”, które i bez tego są terenami o wielkim potencjale przyrodniczym i rekreacyjnym, aby stały się pełnowartościowymi, intensywnie uczęszczanymi przestrzeniami publicznymi. Zastosowane w iławskim lesie mikrointerwencje projektowe w postaci ścieżek, drewnianych mebli, tabliczek z informacjami historycznymi i botanicznymi czy oświetlenia nie niszczą charakteru naturalnej, spontanicznej wegetacji. Ścieżki mają w większości wodoprzepuszczalną, mineralną nawierzchnię, obrzeża są sprytnie ukryte, co dodatkowo zwiększa wrażenie wiarygodności, „prawdziwości” lasu. Meble naturalnego koloru drewna mają prosty, ale efektowny dizajn, oprawy oświetleniowe są niemal niewidoczne, skierowane na pnie i korony drzew, żeby dodatkowo wydobyć tektonikę konarów. Tabliczki informacyjne są minimalistyczne i eleganckie, widoczne na nich teksty zarazem proste i urzekające. Widać wartość dodaną dobrej współpracy projektantów ze specjalistami m.in. od identyfikacji wizualnej, oświetlenia, konstrukcji. Efekt – piąty krajobraz, las, który pozostał lasem ze swoją własną tożsamością, a parkiem w zaledwie dostrzegalnej warstwie. Krajobraz wygodnie urządzony, ale w istocie niezmieniony, którego piękno przemyka między wierszami opowieści, a potem pozostaje na długo w pamięci.

Czytaj też: Enklawa przyrodnicza w Starym Sączu |

Założenia autorskie

Projekt rewitalizacji lasu komunalnego w Iławie zbudowany jest wokół narracji o lesie. Unikatowy przyrodniczo kompleks z kilkusetletnim drzewostanem staje się bohaterem, a drzewa traktowane są niemal jak eksponaty w muzeum. Wprowadzone subtelne interwencje architektoniczne i krajobrazowe dają możliwość niecodziennej percepcji miejsca, ułatwiając dostrzeżenie naturalnego piękna terenu. Nadrzędnym celem projektu jest zachowanie ekologii zastanego ekosystemu przy jednoczesnym udostępnieniu miejsca różnym grupom użytkowników – spacerowiczom, biegaczom, rowerzystom, seniorom, dzieciom, osobom w pełni sprawnym fizycznie i tym z ograniczeniami ruchowymi czy wzrokowymi. Poza interwencjami architektonicznymi, takimi jak kładka widokowa, ścieżki piesze i rowerowe, rowerowy park umiejętności, strefy odpoczynku czy oświetlenie terenu, istotnym jest aspekt edukacyjny projektu budowany poprzez system identyfikacji wizualnej. Opowieść przedstawiona na tablicach informacyjnych dotyka takich tematów, jak ekologia, ochrona przyrody, relacja człowieka z naturą, bioróżnorodność lasu, ale też znaczenie śmierci w przyrodzie. W ramach intensywnej współpracy projektowej z inwestorem, przy współudziale botaników, dendrologów, fitosocjologów, została podjęta najważniejsza w projekcie decyzja o przekształceniu lasu z produktywnego w naturalny. W kontekście prowadzonych w Polsce masowych wycinek po liberalizacji przepisów w 2017 roku, projekt rewitalizacji lasu w Iławie staje się niemal politycznym manifestem, w którym proces i działania architektoniczne mają charakter regeneracyjny i wspierają zachowanie oraz rozwój lokalnego ekosystemu. Pracownia Architektury Krajobrazu

Czytaj też: Praca nad krajobrazem |

Wystarczy niewielkie doposażenie „nieużytków miejskich”, które są terenami o wielkim potencjale przyrodniczym i rekreacyjnym, aby stały się intensywnie uczęszczanymi przestrzeniami publicznymi