Konkurs architektoniczny na projekt nowego cmentarza na Westerplatte, pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Stowarzyszenia Architektów Polskich Oddział Wybrzeże, zorganizowało Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Zadaniem uczestników było zaproponowanie koncepcji urbanistyczno-architektonicznej nowego cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte. Założenie, obejmujące teren o powierzchni 5270 m², miało pełnić funkcję nie tylko miejsca pamięci, ale też interakcji społecznej, w którym będą odbywać się uroczystości państwowe, religijne i wojskowe. Przy projektowaniu należy mieć na uwadze, że istniejący cmentarz na Westerplatte zostanie rozebrany. Istniejący obiekt nie powinien stanowić punktu odniesienia, za wyjątkiem krzyża, który może być wykorzystany przy przygotowywaniu i realizacji jego nowej formy – czytamy w wytycznych.
Nowy cmentarz na Westerplatte
Praca konkursowa miała uwzględniać trzy strefy funkcjonalne: cmentarz, przedpole z reliktami historycznych budowli (w tym will oficerskiej oraz wartowni nr 5, miejsca śmierci największej liczby żołnierzy podczas nalotu 2 września 1939 roku) oraz plac apelowy, który służyć ma organizacji uroczystości dla m.in. 1000 uczestników. Jako przykłady referencyjne wymienione zostały m.in. Cmentarz Orląt Lwowskich, Cmentarz Lotników Polskich w Newark czy Polski Cmentarz Wojenny na Monte Cassino. Maksymalny koszt wykonania prac realizowanych na podstawie zwycięskiego projektu określono z kolei na 3,5 mln zł brutto.
Konkurs na nowy cmentarz na Westerplatte: wyniki
W jury po przewodnictwem Bolesława Stelmacha znaleźli się architekci Wojciech Augustyniak, Izabela Burda, Andrzej M. Chołdzyński, Stanisław Fiszer, Agnieszka Gębczyńska-Janowicz, Oskar Grąbczewski, Marta Sękulska-Wrońska, Witold Zandfos i Igor Strzok, pełniący funkcję Pomorskiego Konserwatora Zabytków, a także dr Janusz Janowski, prezes Związku Polskich Artystów Plastyków, prof. Stanisław Radwański, Jan Sikora, reprezentujący Akademię Sztuk Pięknych w Gdańsku oraz prof. Lech Tempczyk z Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy.
Na konkurs nadesłano 27 prac. Ostatecznie za najlepszą sędziowie uznali tę przygotowaną przez biuro NM architekci (zespół: Tomasz Marciniewicz, Zuzanna Szpocińska, Jerzy Grochulski, Karolina Kayzer). Jak tłumaczyło jury, najlepiej odpowiadała na idee konkursu, w tym symboliczność przekazu i czytelność. Ponadczasowa – absolutna forma zamyka drogę przez las Westerplatte, a stalle – miejsca pochówków, stojące wokół krzyża, symbolicznie się z nim jednoczą. Minimalne środki wyrazu zaproponowane w pracy pozwalają przemówić krajobrazowi, niebu, drzewom, łące, które są najważniejszym nośnikiem pamięci dramatu, który rozegrał się na Westerplatte. Dostosowanie uniwersalnego, geometrycznego archetypu, który czerpie z antycznej, potem renesansowej, a także współczesnej symboliki do tego krajobrazu pozwoli na zaistnienie Miejsca – czytamy w uzasadnieniu.
Drugą nagrodę otrzymali Piotr Pasierbiński i Duc Ngo za oryginalną narrację przestrzeni, w której punktem kulminacyjnym uczyniono wydzielone oderwanym od ziemi murem wnętrze kontemplacyjne, przyjmujące formę zamkniętego ogrodu, a trzecią Andrzej Sołyga, Marek Kuciński i Paweł Mysera za propozycję wyjątkowo lapidarnego i mocnego symbolu w postaci Lasu Krzyży.
Sędziowie przyznali jeszcze dwa wyróżnienia regulaminowe – zespołom z Autografstudio i Restudio Jacaszek Architekci, wyróżnienie pierwszego stopnia dla firmy Zakład Usług Technicznych Tycjan Kołodziejczyk oraz cztery wyróżnienia honorowe – dla zespołu Pawła Nowickiego, Karolina Borkowskiej i Ewy Kosiackiej-Beck, pracowni Dżus G.K. Architekci, pracowni Jacek Szczęsny Archi-Cad i architekta Karola Żurawskiego.
Konkurs był bardzo trudny. Należało z jednej strony zaprojektować kameralny cmentarz dla bohaterów dramatycznych wydarzeń na Westerplatte, a z drugiej znaleźć formę ponadczasowego, uniwersalnego upamiętnienia, które uszanuje kruche, autentyczne świadectwa historii: krajobraz, ukształtowanie terenu, ruiny, leje po bombach. Nadesłane prace należy ocenić jako dobre lub bardzo dobre – podsumowywał przewodniczący jury Bolesław Stelmach.
Nowy cmentarz na Westerplatte: historia bohaterskiej obrony półwyspu
Bohaterska obrona Westerplatte rozpoczęła się rankiem 1 września 1939 roku od ostrzału artyleryjskiego okrętu szkolnego Schleswig-Holstein i szturmu niemieckich oddziałów. Już następnego dnia Wojskowa Składnica Tranzytowa na Westerplatte stała się celem ataku przez ok. 60 wrogich bombowców. W trakcie tego nalotu, gdy na Westerplatte spadło ponad 26 ton bomb burzących i zapalających, Niemcy zniszczyli wartownię nr 5. Pod jej gruzami poległo co najmniej sześciu żołnierzy z obsady budynku wraz ze swoim dowódcą. Zniszczenie wartowni oraz śmierć osób się w niej znajdujących było najtragiczniejszym epizodem obrony Westerplatte. Nie złamał on jednak morale obrońców. Walcząc w całkowitym okrążeniu, bez wsparcia z zewnątrz, polscy żołnierze stawiali opór do 7 września. Dla upamiętnienia poległych w tym miejscu w 1945 roku ustawiono prostą drewnianą kapliczkę, a rok później zbudowano pomnik – mogiłę obrońców Westerplatte.Obrona Westerplatte przeszła do historii jako jeden z najwspanialszych czynów żołnierza polskiego. Miała ogromne znaczenie moralne dla żołnierzy i narodu Rzeczpospolitej stawiających opór niemieckiemu najeźdźcy. Sława i legenda heroicznej obrony półwyspu mobilizowała Polaków do walki z wrogiem zarówno w okupowanym kraju, jak i na wielu frontach przez cały okres II wojny światowej. W 2019 roku podczas badań archeologicznych, prowadzonych przez Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – Oddział Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, odnaleziono szczątki co najmniej 10 polskich żołnierzy poległych w trakcie obrony półwyspu we wrześniu 1939 roku. Wśród nich niemal na pewno są żołnierze wartowni nr 5.
