Zgruzowstanie. Przeszłość i przyszłość w ruinach to publikacja towarzysząca wystawie Zgruzowstanie Warszawy 1945-1949, prezentowanej w Muzeum Warszawy od 30 marca do 3 września 2023 roku. Książka zawiera zbiór tekstów mniej lub bardziej powiązanych z samą ekspozycją, z których za główny – jako odnoszący się bezpośrednio do niej – można uznać ten napisany przez kuratora Adama Przywarę (jednocześnie redaktora wydawnictwa). Opisana przez niego Historia przemiany gruzów w architekturę powojennej stolicy to obszerny komentarz do obiektów prezentowanych na wystawie, a także rozszerzenie tego, czego mogliśmy dowiedzieć się z towarzyszących jej publikacji czy podczas oprowadzeń kuratorskich. Tekst skonstruowany jest podobnie jak ekspozycja i prowadzi nas kolejno przez doświadczenie powracającej do zrujnowanego miasta ludności; pierwsze oddolne inicjatywy odzyskiwania z gruzów tego, co pozwalało urządzić na nowo życie; zorganizowane sposoby odzyskiwania materiałów budowlanych; metody wytwarzania z nich nowego budulca; wykorzystujące go realizacje czy krajobraz antropogeniczny współczesnej Warszawy. Poznajemy, zmieniającą się od symboliki przez pragmatyzm po upolitycznienie, rolę gruzów w pierwszych latach powojennych. Gruz stał się środkiem wyrazu konkretnych wizji społecznego i symbolicznego znaczenia powojennej socjalistycznej architektury – czytamy w części autorstwa Adama Przywary. Mocną stroną (szczególnie tych fragmentów) są liczne nieznane wcześniej szerzej ilustracje, w dużej mierze prezentowane też na wystawie. I chociaż książka nie zastąpi nam wizyty w muzeum, dzięki bogatym materiałom wizualnym przekazuje kompleksowo zaprezentowane na ekspozycji treści.Otwierający publikację tekst kulturoznawczyni Agaty Zborowskiej pokazuje afektywną relację warszawiaków z nowym, tworzonym przez gruzy otoczeniem oraz rolę przedmiotów i symboli w oswajaniu tej nieprzyjaznej przestrzeni.O symbolicznej roli wtórnie wykorzystywanych elementów budynku piszę także Jarosław Trybuś w tekście poświęconym rozebranemu po 1918 roku soborowi św. Aleksandra Newskiego, który władze carskie wzniosły na placu Saskim (obecnie Piłsudskiego). Poza niematerialną, znaczącą rolą, wymontowane ze świątyni elementy stanowiły pokaźny zbiór surowców, które zasiliły wiele warszawskich realizacji. Mniej cenne materiały, podobnie jak w przypadku gruzów stolicy, wykorzystano do regulacji terenów brzegów Wisły, utwardzania powierzchni pod jezdnię i chodniki oraz do prac ogrodniczych.Tekst architekta Macieja Jagielaka łączy historię gruzów ze współczesnością. Wymuszony brakiem materiałów budowalnych i niemożliwością wywózki odzysk gruzów w dzisiejszych czasach ma jeszcze jeden ważny aspekt. Chodzi o recykling i jego istotną rolę w przeciwdziałaniu katastrofie klimatycznej. Szczególnie kiedy przemysł budowlany jest odpowiedzialny za znaczącą część śladu węglowego. Autor przedstawia współczesne przykłady wtórnego wykorzystywania budulców, wciąż jednak są to pojedyncze i dość specyficzne realizacje.Przedstawienie historycznych i współczesnych sposobów radzenia sobie z ponownym wykorzystaniem materiałów jest niezwykle ważne z punktu widzenia odbudowy niszczonej w wyniku działań wojennych Ukrainy. Już teraz obserwujemy różne inicjatywy, zarówno wcielające podobne rozwiązania w życie, jak i dopiero badające przyszłe możliwości.
i
