Spis treści
- Stare wsie, lotnisko i Nowa Huta
- Krakowski Mariensztat
- Socrealistyczne idealne miasto
- Socrealizm renesansowy
- Nowa Huta - młody zabytek
- Nowa Huta nie taka stara, a już zabytkowa - zdjęcia
W 1947 roku Józef Stalin zaproponował Polsce budowę wielkiego kombinatu hutniczego pod Krakowem, na co oczywiście przystały ówczesne komunistyczne władze naszego kraju. Dla tysięcy zatrudnionych robotników przy budowie, a później w zakładach zaplanowano budowę nowego miasta od podstaw.
Stare wsie, lotnisko i Nowa Huta
Zabudowa mieszkaniowa oraz ogromne zakłady hutnicze zostały wybudowane od podstaw na terenie podkrakowskich wsi. W 1951 r. zabudowa Nowej Huty oraz kombinatu metalurgicznego obejmowała: Mistrzejowice, Mogiłę, Pleszów, Bieńczyce, Krzesławice, Grębałów, Kantorowice, Zesławice, Luboczę, Branice, Ruszczę i Wadów. Dwadzieścia dwa lata później obszar powiększono o kolejne: Łuczanowice, Kościelniki, Wyciąże, Wolicę i Przylaski Rusiecki i Wyciąski. Lata 60 w Nowej Hucie to był też czas odwiży.
Bieńczyce, Mistrzejowice zostały wchłonięte w całości i tylko siatka niektórych ulic i ich zabudowa przywołuje pamięć o istniejącej w tym miejscu wsi. Krzesławice, Mogiła, Branice, Ruszcza i Pleszów to przykłady wsi, których zasadnicza część nie została objęta nową zabudową mieszkaniową i przemysłową. To zadecydowało, że zachowały się tam zabytkowe budowle sprzed wielu wieków. W większości są to kościoły, ale również pałace i dwory dawnych właścicieli. W Grębałowie i Krzesławicach przetrwały, dzięki remontom nowych właścicieli forty Twierdzy Kraków.
Na terenie Nowej Huty znajdują się również cenne zabytki sprzed wieków, jak kompleks opactwa Cystersów z kościołem NMP i św. Wacława w Mogile czy dworek Jana Matejki w Krzesławicach.
Pomiędzy Nową Hutą a Krakowem rozciągał się obszar dawnej wsi Rakowice, gdzie w 1912 r. powstało wojskowe lotnisko. Rozbudowano je potem w okresie międzywojennym, kiedy powstała część cywilna lotniska. Zostało zlikwidowane w latach 60. XX w. ale pozostały po nim hangary i betonowy pas startowy o długości 2,2 km z drogami dojazdowymi. Na jego zachodniej części jest dzisiaj Muzeum Lotnictwa Polskiego a na wschodniej… osiedla mieszkaniowe. W sąsiedztwie środkowej części pasa wybudowane zostało krakowskie centrum nauki Cogiteon.
Krakowski Mariensztat
Najstarsza część Nowej Huty jest jedynym zrealizowanym na tak ogromną skalę socrealistycznym projektem polskiej urbanistyki i architektury a dodatkowo uznawana przez specjalistów za jedną z najlepszych współczesnych koncepcji rozwoju miast.
Jednak w planowanie miasta dla robotników wkradł się na początku chaos, spowodowany koniecznością szybkiej budowy. Pierwsze budynki zaczęto budować jeszcze przed ukończeniem koncepcji planu urbanistycznego całej Nowej Huty. Prace budowlane ruszyły w sąsiedztwie cmentarza wsi Mogiła już w połowie 1949 r. W ciągu dwóch lat wybudowane zostało osiedle A-1 Południe, którego patronką została w 1958 r. legendarna księżniczka Wanda, córka Kraka. Projekt osiedla i domów powstał w Warszawie i jest dziełem Franciszka Adamskiego. Jest wzorowany na osiedlu robotniczym Mariensztat zbudowanym zaraz po wojnie w Warszawie.
Skrzyżowanie ulic Daniłowskiego i Mierzwy wyznaczyło pierwszy nowohucki plac, gdzie znajdowało się pierwsze centrum handlowo-usługowe nowego miasta. Przy placu wznosi się blok nr 14, pierwszy jaki został oddany do użytku w Nowej Hucie, co przypomina płyta pamiątkowa na jego ścianie. Osiedle Wandy i Willowe oraz położone po sąsiedzku we wschodniej części tzw. Starej Nowej Huty osiedla Młodości i Na Skarpie, a także oddalone od nich na północny-zachód Osiedle Krakowiaków realizowane w początkach budowy miasta-dzielnicy miały spadziste dachy i nawiązywały swoją architekturą do architektury małomiasteczkowej okresu baroku. Później w związku z zakazem wznoszenia spadzistych dachów, związanym z okresową ochroną lasów przed wycinką domy budowano z dachami płaskimi a architekturę zdominował socrealizm.
Socrealistyczne idealne miasto
Ostateczny projekt urbanistyczny miasta przygotowany został pod kierownictwem Tadeusza Ptaszyckiego w roku 1952 r. Socrealizm wyrażony był w monumentalnym rozplanowaniu szerokich arterii komunikacyjnych zbiegających się na Placu Centralnym położonym na skarpie na skraju Łąk Nowohuckich, dawnym starorzeczu Wisły, gdzie miał powstać wielki zalew, pełniący rolę zaplecza rekreacyjnego dla mieszkańców nowego miasta.
Szerokie główne arterie rozbiegające się promieniście z placu w pięciu kierunkach były pomyślane z myślą o wielkich manifestacjach poparcia dla władz komunistycznej ojczyzny. Trzeba pamiętać, że Nowa Huta docelowo miała liczyć 100 tys. mieszkańców. Te szerokie aleje będące osiami miasta miały swoje symboliczne znaczenie, „oś miasta” – w kierunku Krakowa, dzisiejsza zachodnia część al. Jana Pawła II, „oś wypoczynku”, al. Róż, reprezentacyjny deptak i „oś pracy”, w kierunku bramy głównej kombinatu hutniczego, dzisiejsza al. Solidarności. W oparciu o te osie i łączące je mniejsze ulice utworzył się wieloboczny układ, w skład którego wchodziły osiedla stanowiące niezależne otoczone zielenią jednostki, w których mieszkańcy mieli zapewniony dostęp do sklepów, usług i obiektów oświatowych.
Socrealizm renesansowy
Jednym ze sztandarowych zespołów są otaczające Plac Centralny i Aleję Róż zespoły Centrum A, B i C oraz pierzeja Placu Centralnego zespołu Centrum D. Socrealistyczna zabudowa tej części Nowej Huty nawiązuje do wzorców architektury renesansu. Te odniesienia widoczne są w arkadowym podziale części parterów z zastosowaniem podcieni, łukowe bramy i przejścia w budynkach, detale architektoniczne okien, gzymsów itp. Projektowali je m.in. Marta i Janusz Ingardenowie, Tadeusz Rembiesa, Stanisław Juchnowicz czy Romuald Loegler. Również w wielu wnętrzach zachowane zostały specjalnie zaprojektowane elementy wystroju, kraty, żyrandole, meble.
Ten centralny pierścień otoczony jest kolejnymi osiedlami, których architektura tworzy spójną socrealistyczną koncepcję. Obszar socrealistycznego miasta zamknięty jest w wieloboku ulic: Kocmyrzowskiej, Bulwarowej, Ptaszyckiego i al. Jana Pawła II. Na tym obszarze obok budownictwa mieszkaniowego wznoszone były liczne placówki oświatowe oraz kulturalne. Należą do nich: w pełni oddający ducha socrealizmu budynek kina Świt (dzisiaj sklep) oraz inspirowany modernizmem Teatr Ludowy; jego szklane wieżyczki uznano za zbyt „zachodnie”. Ducha renesansu oddają także dwa monumentalne budynki Centrum Administracyjnego Huty flankujące bramę główną do zakładu. Podziały ścian oraz przede wszystkim czysto renesansowa attyka wieńcząca ściany i wieżyczki stały się powodem, dla którego do budynków przylgnęła nazwa „pałacu Dożów”.
Nie udało się zrealizować monumentalnych budynków Ratusza na pl. Ratuszowym oraz Domu Kultury, który miał stworzyć południową pierzeję Placu Centralnego. Oba miejsce zamienione zostały na strefy miejskiej zieleni, której i tak nie brakuje w Nowej Hucie.
Nowa Huta - młody zabytek
W kolejnych dekadach powstały kolejne osiedla Nowej Huty realizowane według innych koncepcji i w oparciu o technologię wielkiej płyty. Aż do lat 80. XX w. w myśl socjalistycznej gospodarki planowej realizowane były, jako jednolite zespoły architektoniczne spięte układem ulic lub ukształtowaniem terenu. Od lat 90. XX w., niestety, trudno doszukać się w nowych i często funkcjonalnych i estetycznych osiedlach tak spójnej myśli urbanistycznej, jak w najstarszej części, dzisiejszej dzielnicy Krakowa. Układ i budownictwo „Starej” Nowej Huty w 2004 r. zostało ze względu na swój unikalny charakter wpisane na listę zabytków.
Czytaj też:
