Frank Stella to znany amerykański artysta włoskiego pochodzenia. Na początku lat 70-tych stworzył serię prac, dla których inspiracją była książka Wooden synagogues opracowana przez polskich architektów, Marię i Kazimierza Piechotków, wydana po raz pierwszy w 1959 roku. Publikacja zawierała dokumentację niemal siedemdziesięciu spośród dwustu drewnianych bóżnic, istniejących na terenie Polski do drugiej wojny światowej. Składające się na nią zdjęcia i rysunki pomiarowe synagog powstały w ramach inwentaryzacji prowadzonych przez Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, założony przez Oskara Sosnowskiego w 1923 roku. Autorem wielu zdjęć zamawianych przez ZAP PW był natomiast Szymon Zajczyk – żydowski inwentaryzator i historyk sztuki, zamordowany w 1944 roku. Książka szybko stała się bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych, a jeden egzemplarz trafił w ręce Franka Stelli, nota bene jako podarunek od architekta.
Richard Meier dał mi prezent – zdaje się, że był to prezent urodzinowy – książkę opublikowaną w Polsce na początku lat sześćdziesiątych z rysunkami i zdjęciami synagog w Polsce i pewnie także w Rosji, które Niemcy zniszczyli posuwając się przez Polskę do Rosji. Zainteresowałem się tą ideą, ponieważ był w nią wpisany szlak abstrakcji. Szlak o którym mówi Stella to linia Moskwa-Warszawa-Berlin. Na początku XX wieku na tej właśnie osi rozwijała się abstrakcja. Ale oprócz początków sztuki niefiguratywnej, artystę zainteresowała także sama architektura drewniana - rzemieślnicza praca, w której wyniku powstały kunsztowne budynki synagog.
W ramach cyklu zatytułowanego „Polskie miasteczka”, w ciągu trzech lat Frank Stella stworzył łącznie około 130 reliefów. Nazwy poszczególnych prac pochodzą od miejscowości, w których znajdowały się synagogi. Jak mówił obecny podczas konferencji prasowej artysta, te wychodzące w przestrzeń obrazy, były na tyle odmienne od tego, co robił dotychczas, że początkowo nie spotkały się z ciepłym przyjęciem krytyki. Dziś uznawane są za przełomowe w jego twórczości.
Na wystawie w muzeum POLIN zaprezentowano pięć reliefów oraz proces twórczy, który doprowadził do ich powstania. Rysunki przygotowawcze, drewniane modele, malowane makiety, pokazują kolejne etapy poszukiwań artysty. Najwcześniejsze prace powstawały przy użyciu płótna, w kolejnych pojawiają się tektura i pilśń, a nawet metal. Pierwsze są jeszcze płaskie, późniejsze składają się z płaszczyzn o różnej wysokości, wchodzących w relację z przestrzenią wokół.
Szkoda, że pośród reliefów Stelli nie ma żadnego, który powstałby w wyniku inspiracji synagogą z Gwoźdźca. Jej rekonstrukcja jest jednym z centralnych obiektów w kolekcji POLIN. Choć obiekt został dobrze udokumentowany w książce Piechotków, w pracy Stelli nigdy nie wyszedł poza etap szkiców.
Wystawa w muzeum POLIN opowiada nie tylko o inspiracji, jakie sztuka może czerpać z architektury. Mówi przede wszystkim kilku pokoleniach osób z różnych środowisk, połączonych fascynacją dla obiektów, które znikły z powierzchni ziemi, a których siła oddziaływania - jak mówi kurator wystawy Artur Tanikowski - przekracza granice historyczne i etniczne.
Frank Stella i synagogi dawnej Polski 19 lutego – 20 czerwca 2016 Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN Anielewicza 6, Warszawa
