Zespół pałacowo-parkowy w Czemiernikach został wzniesiony w latach 1615-22 nakładem biskupa płockiego Henryka Firleja z Dąbrowicy. Autorem projektu był nieznany architekt, który w planie i architekturze pałacu nawiązał do koncepcji Andrei Palladia. Znajdujące się w obrębie fortyfikacji ogrody uchodziły za jedne z najpiękniejszych w Polsce. Obiekt jest przykładem ukształtowanego we Włoszech w XVI wieku założenia palazzo in fortezza - pałacu o cechach obronnych.
Do końca XVII w. pałac i miasto były własnością rodu Firlejów, potem często zmieniały właścicieli. Jednym z nich był syn Jana III Sobieskiego Jakub, Stanisław Małachowski. Za czasów Humięckich (XVIII w.) pałac utracił późnorenesansową attykę, a pierwotne nakrycie budynku zastąpiono wysokim, łamanym dachem z barokowymi szczytami nad częścią środkową. Dzisiejszy wygląd z neogotycką attyką nadano obiektowi w ramach przebudowy przeprowadzonej w 1852 r. przez gen. Wincentego Krasińskiego – ojca Zygmunta, autora „Nie-boskiej komedii”. Mówi o tym tablica wmurowana we frontową ścianę pałacu.
O dostojności tego miejsca świadczy fakt, że przez kilka miesięcy (od października 1625 r. do stycznia 1626 r.) w dopiero ukończonej rezydencji biskupa Henryka Firleja gościł polski monarcha Zygmunt III Waza wraz z żoną Konstancją Austriaczką z dynastii Habsburgów, córką Anną Katarzyną i częścią swego dworu. Schronił się tu przed szalejącą w Krakowie zarazą, co upamiętnia płyta inskrypcyjna nad głównym wejściem do pałacu. Pałac otoczony pasem fortyfikacji, głęboką fosą i stawami stanowił twierdzę, której w czasie „potopu” Szwedom nie udało się zdobyć.
Polecany artykuł:
Obecnie założenie obejmuje murowany późnorenesansowy pałac, murowaną późnorenesansową bramę wjazdową z 1624 roku, przyziemie oraz ośmioboczne samborze, pochodzące z XVII stulecia fortyfikacje o kształcie regularnego wieloboku, złożone z czterech bastionów oraz kurtyn, dawną oficynę wybudowaną ok. 1629 roku z elementami stylu późnorenesansowego, park w granicach fortyfikacji, stawy i groblę prowadzącą od miasta do bramy. Na bramie od frontu wmurowana jest tablica upamiętniająca zakończenie budowy pałacu, na której uwieczniono nazwisko fundatora.
Pałac w Czemiernikach wraz z systemem bastionów jest jednym z nielicznych przykładów rezydencji w typie palazzo in fortezza w Polsce. Nietypowy system obwarowań, który uwzględnia naturalne elementy obronne - stawy, charakteryzujący się stosunkowo krótkimi kurtynami, składa się z 4 różnych bastionów: Bramnego, Wysokiego, Hiszpańskiego i Wodnego. Ciekawostką jest, że wszystkie posiadają orylony, czyli tzw. „uszy”, bardzo rzadko spotykane w polskich fortyfikacjach.
Pomimo przekształceń obiekt i założenie zachowało czytelną formę pierwotną. Podobnie jak cały system bastionowy wraz z bramą, dawnym arsenałem i pozostałościami ogrodu. Niestety w wyniku grabieży wojennych oraz wieloletniego zaniedbania bezpowrotnie zniszczono dekorację wnętrz. O pierwotnym wyposażeniu rezydencji za czasów Henryka Firleja dowiedzieć się można jedynie z przekazów pamiętnikarza Franciszka Tannera, który w 1678 roku tak opisywał pałac Komnaty, w których przyjęci byliśmy, tak były piękne i obficie zdobione makatami, obrazami i kosztownemi sprzętami, iż zdawało się, że wszystko to, com po innych widział zamkach, w tym jednym zgromadzonem było.
Po II wojnie światowej umieszczono tu Państwowy Dom Dziecka, a potem Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Po 2000 roku nieruchomość kilkukrotnie zmieniała właścicieli. Obecnym właścicielem Palazzo in Fortezza jest spółka BioEnergia Jabłońscy Sp.j., która od dwóch lat próbuje przywrócić dawny blask tego miejsca. W tym celu ogłoszono konkurs architektoniczny na projekt koncepcji kompleksu hotelowego wraz z zagospodarowaniem terenu, która podkreśli walory historycznego założenia oraz pozwoli nadać mu nową funkcję.
Obiekt o bezdyskusyjnej wartości był przedmiotem badań oraz opracowań wielu wybitnych historyków, archeologów jak i architektów (K. Stronczyński, S. Komornicki, G. Ciołek, A. Miłobędzki, A. Kurzątkowska , T. Zarębska, M. Brykowska, A. Gruszecki, J. Bogdanowski, E. Maj, prof. A. Böhm, prof. A. Kadłuczka i inni).
