Na początku lipca prezydent Andrzej Duda przekazał marszałek Sejmu Elżbiecie Witek projekt Ustawy o przygotowaniu i realizacji odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie. Odbudowa Pałacu Saskiego to ogromne dzieło o charakterze symbolicznym, które ma zwieńczyć proces odbudowywania stolicy – mówił o planowanej realizacji prezydent. Planowana inwestycja budzi jednak ogromne kontrowersje. Tym większe, że – jak zapisano w projekcie specustawy – pochłonąć ma blisko 2,5 mld zł, a sama odbudowa zostanie wyłączona spod nadzoru służb konserwatorskich i... przepisów prawa budowlanego.
Czytaj też: Odbudowa Pałacu Saskiego: jest Ustawa o przygotowaniu i realizacji inwestycji |
Z inicjatywy m.in. profesor Marty Leśniakowskiej, Andrzeja Pałysa i Grzegorza Piątka powstał list otwarty w sprawie rezygnacji z przedsięwzięcia. Autorzy zwracają uwagę, że wszelkie zmiany w tak szczególnej przestrzeni, jaką jest plac Piłsudskiego należy wprowadzać w oparciu o głębokie rozpoznanie potrzeb, szczery dialog i staranny namysł, z zachowaniem przyjętych procedur. Z uwagi na ważny interes społeczny, poniżej publikujemy pełną treść listu.
List otwarty w sprawie odbudowy Pałacu Saskiego i zachodniej pierzei placu Piłsudskiego
Z wielkim niepokojem obserwujemy dążenie władz państwowych do rekonstrukcji Pałacu Saskiego i zachodniej pierzei placu Piłsudskiego. Pod hasłami kontynuacji czy dopełnienia dzieła powojennej odbudowy zagrożone zostały fundamentalne wartości unikatowego dziedzictwa miejsca, symboliczne oraz przestrzenne, na czele z jednym z najcenniejszych pomników w kraju – Grobem Nieznanego Żołnierza. Zaś autorytarne metody wykorzystywane do osiągnięcia tego celu urągają podstawowym zasadom demokracji i praworządności.Problem ukształtowania zachodniej pierzei placu podnosiły kolejne pokolenia konserwatorów i architektów. O ile tuż po wojnie faktycznie rozważano odbudowę zniszczonych gmachów, będących nadal świeżą raną w środku zrujnowanego miasta, o tyle w miarę postępów rekonstrukcji Starego i Nowego Miasta, Krakowskiego Przedmieścia czy Nowego Światu potrzeba odtworzenia pałaców przy Placu Piłsudskiego malała.Rosło za to znaczenie Grobu Nieznanego Żołnierza, który powstał w okresiemiędzywojennym w trzech środkowych arkadach Pałacu Saskiego. Przęsła te jako jedyne przetrwały wojnę, a w 1946 r. arch. Zygmunt Stępiński, jeden z czołowych projektantów Biura Odbudowy Stolicy, zachował je w formie trwałej ruiny i stworzył w ten sposób jeden z najbardziej wymownych pomników wojennych w Polsce. Grób Nieznanego Żołnierza wraz ze swoim otoczeniem urósł do rangi symbolu zniszczenia Warszawy i martyrologii Polski. Jego moc symboliczna wynika nie tylko z formy strzaskanej ruiny architektonicznej, ale również dojmującej pustki wokół niego i stanowiącej jego tło – gęstej zieleni Ogrodu Saskiego. Nie było i nie ma w historii Polski lepszego pomnika, który tak dobitnie pokazywałby skalę wojennych zniszczeń i tragedii. Jego kształt na stałe wpisał się w pamięć kolejnych pokoleń po 1945. r. oraz stanowił scenerię najdonośniejszych wydarzeń i uroczystości w najnowszej historii Polski. Ewentualna odbudowa Pałacu Saskiego zmieni bezpowrotnie formę Grobu Nieznanego Żołnierza i jego wymowną symbolikę. Należy dodać, że ponadto stanowi zagrożenie Ogrodu Saskiego z jego starodrzewem, który stanowi oprawę dla tego wyjątkowego miejsca. Odbudowa zabytków stolicy zamknęła się w ciągu czterech dekad. Zwieńczeniem tego dzieła był Zamek Królewski, który odtworzono korzystając nie tylko z dostępnej dokumentacji, ale też wiedzy żyjących pokoleń architektów, konserwatorów, artystów, rzemieślników, którzy doskonale pamiętali te zabytki sprzed wojny, a niejednokrotnie uczestniczyli w ich ratowaniu podczas okupacji. Ich pamięci towarzyszyła fenomenalna znajomość tradycyjnych technik konserwatorskich i budowlanych. To wszystko sprawiło, że warszawskie dzieło odbudowy zostało uwieńczone w 1980 r. wpisem Starego Miasta na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wyjątkowość tego wpisu, wbrew obowiązującym doktrynom konserwatorskim, uzasadniała autentyczna potrzeba społeczna przywrócenia zniszczonego miasta jego mieszkańcom. Dziś, w trzeciej dekadzie XXI w. potrzeby społeczne są zgoła inne. Nasz opór wzbudza fakt, że decyzja o odbudowie zapada bez rozpoznania owych potrzeb, bez konsultacji z lokalną społecznością czy ze środowiskami specjalistycznymi, bez wskazania dokładnego programu funkcjonalnego, w trybie „specustawy”, zakładającym pominięcie wielu procedur – łącznie ze standardowymi uzgodnieniami konserwatorskimi, co w przypadku odbudowy zabytku jest kuriozalne. Ignorowanie prawdziwej publicznej debaty, władz miasta, a wreszcie demokratycznych procedur, posługiwanie się pisanymi w zaciszu gabinetów specustawami kojarzy się z historyczną arogancją władzy zaborców i okupantów, którzy dążyli do zdominowania przestrzeni placu – wznosząc pomnik polskich oficerów wiernych carowi, sobór katedralny, nazistowski pomnik zwycięstwa.Nasz sprzeciw budzą też ogromne koszty rekonstrukcji. Nie tylko w Warszawie, ale i w całej Polsce pilnej pomocy potrzebują autentyczne zabytki – pałace, dwory, kamienice, cmentarze. Kwota ponad 2,4 mld złotych pozwoliłaby na uratowanie około tysiąca zabytkowych obiektów. W naszej ocenie takie działanie miałoby znacznie więcej wspólnego z dbałością o dziedzictwo i historię niż konstruowanie współczesnych, pseduozabytkowych kopii dawno nieistniejących budowli. Stoimy na stanowisku, że wszelkie zmiany w tak szczególnej przestrzeni, jaką jest plac Piłsudskiego i otoczenie Grobu Nieznanego Żołnierza należy wprowadzać w oparciu o głębokie rozpoznanie potrzeb, szczery dialog i staranny namysł, z zachowaniem przyjętych procedur. Zwracamy się więc z publicznym apelem o rezygnację z działań, które mogą zaszkodzić wzajemnym relacjom społecznym, ale też bezpowrotnie zniszczą najcenniejszy polski pomnik wojenny, a co za tym idzie pamięć o wydarzeniach, których stał się świadkiem.
Podpisali:Waldemar Barniewski, prof. ASP dr hab. historii sztukiAndrzej Bulanda, architektMax Cegielski, pisarzBeata Chmiel, dziennikarkaSylwia Chutnik, pisarkaAnna Cymer, historyczka sztuki, pisarkaMaciej Czarnecki, dr inż. architektSimone de Iacobis, architekt, CENTRALAJacek Dobrowolski, literat, tłumacz, działacz społecznyPaweł Drabczyk vel Grabarczyk, dr historii sztuki, adiunkt IHS UKSWAgnieszka Drotkiewicz, pisarkaTomasz Fudala, historyk sztuki, kurator wystawOlga Gitkiewicz, pisarka, reporterkaAlicja Gzowska, historyczka sztukiJulia Holewińska, dramatopisarka, wicedyrektorka Teatru Polskiego w BydgoszczyAgnieszka Holland, reżyserkaJustyna Jaworska, kulturoznawczyni, dr hab. IKP UWMichał Kempiński, architektAleksandra Kędziorek, historyczka sztuki, kuratorkaLidia Klein, historyczka architektury, University of North Carolina at CharlotteJan Komasa, reżyserEwa Koźniewska, naukowczyni, profesrokaMarcin Kwietowicz, architekt, członek zarządu warszawskiego oddziału SARPAntoni Komasa-Łazarkiewicz, kompozytorJoanna Kordjak, historyczka sztuki, kuratorkaJeremi Królikowski, redaktor naczelny „Arche”Małgorzata Kuciewicz, architektka CENTRALAJacek Leociak, IBL PAN, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, IFiS PANAleksandra Litorowicz, kulturoznawczyni, prezes fundacji „Puszka”Stanisław Łubieński, pisarzMaciej Łubieński, pisarzPiotr Łyczkowski, ilustrator, kompozytor, z wykształcenia architektMikołaj Grynberg, pisarz, fotografAdam Mazur, krytyk sztukiNatalia Judzińska, kulturoznawczyniPatrycja Okuljar, architektka, studio Okuljar Architekten SIA, ZurychMałgorzata Omilanowska, prof. dr hab. historii sztukiPiotr Paziński, pisarz, tłumaczMaria Poprzęcka, prof. dr hab. Wydział Artes Liberales UWEwa P. Porębska, redaktorka naczelna „Architektura-murator”Monika Powalisz, pisarkaAnna Przedpełska-Trzeciakowska ps. „Grodzka”, powstańczyni warszawskaAgnieszka Rasmus-Zgorzelska, członkini zarządu Centrum ArchitekturyHanna Rechowicz, artystkaPaulina Reiter, redaktorka działu kultury „Wysokie Obcasy”Anda Rottenberg, historyk i krytyk sztukiDaniel Rumiancew, artysta, filozofPiotr Rypson, historyk sztuki, kuratorBarbara Siedlicka, mgr inż. ogrodnik, pracownik UWPaulina Sikorska, urbanistka, Towarzystwo Urbanistów PolskichFilip Springer, pisarzMonika Stobiecka, historyczka sztuki, archeolożka, adiunkt na wydziale Artes Liberales UWDariusz Stola, profesor historiiMałgorzata Szejnert, reporterkaMarcin Szczelina, krytyk architektury, redaktor naczelny „Architecture Snob”Małgorzata Szczęśniak, scenografka, kostiumografkaTomasz Szerszeń, antropolog kultury, fotografAgnieszka Szewczyk, historyczka sztuki, kuratorkaAdam Szostkiewicz, publicystaMaria Szpakowska, prof. dr hab. IKP UWKrzysztof Środa, pisarz, tłumaczBogna Świątkowska, prezeska fundacji Bęc ZmianaWanda Traczyk-Stawska ps. „Pączek”, powstańczyni warszawskaJarosław Trybuś, dr historii sztukiKrzysztof Warlikowski, reżyser, dyrektor Teatru NowegoAleksandra Wasilkowska, architektkaMagdalena Wróblewska, historyczka sztukiKrystyna Zachwatowicz-Wajda, scenograf, profesor sztuk pięknych, córka Jana ZachwatowiczaTomasz Żylski, zastępca redaktor naczelnej „Architektura-murator”
