La Samaritaine. Paryska perła stylu art déco

Artykuł z archiwum Architektury. Pierwotnie opublikowany we wrześniu 2021 roku

Kiedy w czerwcu 2005 roku ogłoszono informację o konieczności zamknięcia kultowego domu towarowego La Samaritaine, wielu mieszkańców Paryża przyjęło tę wiadomość z wielkim smutkiem. Niektórzy porównywali to wydarzenie do zburzenia wieży Eiffla. W grupie najbardziej oburzonych tą wiadomością były setki pracowników domu towarowego, obawiających się, że właściciel sklepu – dom dóbr luksusowych LVMH Louis Vuitton Moët Hennessy – zdecyduje się nie otwierać go ponownie po zakończeniu pilnych prac renowacyjnych. Wszystko działo się w atmosferze podejrzeń o zamiar przekształcenia domu towarowego w biurowiec w związku ze spadkiem sprzedaży odnotowywanym od końca ostatniej dekady XX wieku. Takie zakusy wobec wpisanego na listę zabytków budynku w stylu art déco, położonego w centrum miasta, budziły wiele emocji wśród paryżan, również z powodu wielowiekowej historii i tradycji tego miejsca.

Pałac Ślubów w Częstochowie. 40 lat później

15 lat później, po renowacji i rozbudowie, która według wyliczeń LVMH kosztowała 750 mln euro, nowy kompleks był praktycznie ukończony, jednak jego otwarcie zostało przesunięte na rok 2021 z uwagi na pandemię COVID-19. La Samaritaine ma obecnie 20 tys. m² powierzchni handlowych (przed remontem było to 30 tys. m²), ale mieści także biura (15 tys. m²), a nawet mieszkania socjalne i żłobek (ok. 7 tys. m²). Wszystko to mieści się w dwóch budynkach znajdujących się przy rue Baillet – jednym historycznym w stylu art déco i drugim współczesnym, ale nawiązującym swoją falującą szklaną fasadą do genezy „Samarytanki” oraz popularnego w XIX wieku stylu secesyjnego. Od południa do La Samaritaine przylega jeszcze ekskluzywny hotel, który stanowi osobną inwestycję.

La Samaritaine w Paryżu. Metamorfoza wymuszona przez zagrożenie pożarem

Z punktu widzenia bezpieczeństwa odwiedzających decyzja o remoncie budynku była jedyną możliwą, zwłaszcza po tym, jak inspektorzy stwierdzili, że stuletni budynek nad Sekwaną nie spełnia zupełnie norm bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Miał przestarzałe obwody elektryczne, niesprawne systemy oddymiania i łatwopalne drewniane podłogi. Do tego wszystkiego jego ukształtowanie z centralnym atrium łączącym wszystkich 7 kondygnacji nadziemnych stanowiłoby śmiertelną pułapkę w razie wybuchu pożaru. Opinie ekspertów od bezpieczeństwa pożarowego wobec tych faktów były i są jednoznaczne – dym byłby w stanie szybko rozprzestrzenić się w budynku pozbawionym specjalnych przegród, wentylacji oddymiającej czy systemu wczesnej detekcji, a temperatura i ogień roznoszący się po łatwopalnych elementach wykończenia szybko doprowadziłyby do utraty nośności konstrukcji stalowej, nie dając wystarczająco dużo czasu na skuteczną ewakuację. Prezes La Samaritaine Philippe de Beauvoir wyraził te obawy w dosyć dosadny sposób, odnosząc się do katastrofy pożarowej pod Alpami, która zabiła 39 osób w 1999 roku: Nie chciałbym być dyrektorem zarządzającym tunelu Mont Blanc. Późniejsze wydarzenia z kwietnia 2019 roku, kiedy spłonął dach katedry Notre-Dame, potwierdzają słuszność tej decyzji, przypominając skalę zagrożenia pożarem, zwłaszcza w obiekcie historycznym.

Bloki, które nie boją się jaskrawych kolorów

La Samaritaine w Paryżu. Dach w Magasin - ikona przebudowy

Od inauguracji w 1870 roku aż do dziś La Samaritaine zostało rozbudowane do czterech części. Największy z budynków - Magasin 2 (Verrière), zbudowany między 1903 a 1907 rokiem przez architekta Frantza Jourdaina - jest chroniony jako zabytek historyczny. Każda ingerencja w obiekt musiała być przedmiotem ścisłej konsultacji z Ministerstwem Kultury. W przeciwieństwie do obiektu Magasin 4, który jest całkowicie nowy, program Magasin 2 musiał być dostosowany do budynku w taki sposób, aby zachować elementy dziedzictwa, przy jednoczesnym dostosowaniu do obecnych standardów i wymagań bezpieczeństwa.

Biblioteka w Helsinkach. Piękna, choć nikt w Polsce nie wymówi jej nazwy

Dzięki swojemu wystrojowi i sposobowi wykonania Magasin 2 jest wyraźnym reprezentantem swoich czasów – naznaczony jest przez secesję i art déco, a także początki konstrukcyjnej obróbki żelaza. Jego szklane podłogi umożliwiały przenikanie światła wpadającego przez świetlik nad atrium aż do poziomu piwnic. Na uwagę zasługują też bogate zdobienia ze sztucznego kamienia, którymi udekorowana była konstrukcja stalowa. Główny hol odzyskał swój splendor dzięki odnowieniu świetlika i starannemu odrestaurowaniu żółto-ochrowych emaliowanych kamieni, eleganckich napisów, ceramiki, złoceń, tłoczonej miedzi i rzeźbionego drewna, które tworzą harmonijną grę kolorów na tle oryginalnej szarobłękitnej konstrukcji. Przywrócenie spektakularnego szklanego dachu z 1907 roku do jego dawnej świetności jest jednym z kluczowych elementów projektu renowacji La Samaritaine. Prostokątny dach (37 x 20 m), ze spadzistymi sekcjami na dwóch poziomach, był wielokrotnie przebudowywany. W latach 70. pokryto go siatką, aby zaciemnić wnętrza a także zmodyfikowano rozstaw i kolorystykę konstrukcji.

Kamienica przy Stalowej w Warszawie

La Samaritaine w Paryżu. Nowa fasada

Podobnym pracom konserwatorskim zostały poddane fasady pozostałych klasycznych budynków, natomiast w przypadku nowego Magasin 4, powstałego w miejscu dawnego, architekci z SANAA zaproponowali bardziej nowoczesne rozwiązanie. Ich koncepcja przewidywała wykonanie fasady w postaci pofalowanych szklanych paneli, tworzących tzw. drugą skórę budynku. Falująca elewacja rozciąga się na szerokość budynku w odległości od 0,3 do 1,3 m przed przegrodą termiczną, dając dodatkową ochronę przed promieniami słonecznymi. Z uwagi na bliskość innych budynków La Samaritaine, zlokalizowanych po drugiej stronie Pont Neuf, fasada ta pełni także funkcję przeciwpożarową, zapewniając półgodzinną szczelność i izolacyjność ogniową. Ten wymóg miał istotny wpływ na podkonstrukcję wsporczą, do której w czterech punktach zamocowany jest każdy szklany panel. Te wyeksponowane zamocowania wykonano ze smukłych, spawanych laserowo profili ze stali nierdzewnej. Aby dodatkowo ukryć punkty mocowania, wykonano je z materiału odbijającego światło. Dzięki zastosowaniu szklanych paneli o wysokości jednej kondygnacji (ok. 3,3 m), dyskretnej podkonstrukcji oraz wąskim uszczelkom na łączeniach ta wyjątkowa fasada sprawia wrażenie tafli jeziora, w której odbijają się okoliczne budynki.

La Samaritaine w Paryżu. Dôme i Ombrelle

Szkło odgrywało znaczącą rolę w budynkach historycznych autorstwa Frantza Jourdaina, ponieważ przy małej dostępności energii elektrycznej pozwalało na doświetlenie wnętrz handlowych. Podejmując zainteresowanie wykorzystaniem światła, SANAA wykorzystała ten motyw również w innych obszarach projektu. Obok istniejącego, wspomnianego dachu, architekci wprowadzili dwa nowe przeszklone zadaszenia: Dôme – sklepienie w kształcie prostokąta o wymiarach około 18 x 20 m w budynku Jourdain, oraz Ombrelle – szklane atrium na dziedzińcu przy Rue de Rivoli, które dzięki konstrukcji cięgnowej pokonuje rozpiętość 13 m bez podpór pośrednich. Poza znaczną rozpiętością konstrukcja dachu musiała spełnić wymagania architektów dotyczące tego, by żadne z połączeń nie było widoczne. Skutkowało to niespotykanie wysokimi tolerancjami w kwestii wykonania podkonstrukcji. W rezultacie zadaszenia te musiały zostać w całości sprefabrykowane, a następnie poszczególne elementy przewieziono na plac budowy, gdzie zamontowano je w miejscach docelowych.

La Samaritaine w Paryżu. Środowisko

Zgodnie z celami Paryskiego Planu Klimatycznego lokale mieszkaniowe w zmodernizowanym La Samaritaine cechują się niskim zapotrzebowaniem na energię (80 kWh/m²/rok). Obiekt podłączony jest do miejskiej sieci ciepłowniczej, natomiast chłodzenie i klimatyzacja wspomagane są przez energię geotermalną oraz magazyny lodu. Aby obniżyć zapotrzebowanie na chłód w szczytach letnich, świetliki pokryto szkłem elektrochromatycznym, które pozwala kontrolować ilość przenikającego do wnętrza promieniowania słonecznego.

Projekt renowacji pozwolił na ochronę niezwykłego dziedzictwa architektonicznego, tworząc jednocześnie współczesną przestrzeń handlowo-biurową, uzupełnioną o mieszkania socjalne i żłobek