Pomnik w Lesie Szpęgawskim. Las sprzymierzeńcem pamięci

Droga przemiany miejsc upamiętnień, która prowadzi od umieszczonych na piedestale i oglądanych z dystansu figur samotnych bohaterów do zróżnicowanych, abstrakcyjnych, współtworzących przestrzeń publiczną form, rozpoczęła się kilka dekad temu. Współczesne monumenty często projektowane są tak, aby angażować uwagę odwiedzających miejsce pamięci nie tylko pod względem wizualnym. Zapraszają one do wejścia w swoją przestrzeń, nawet do dotknięcia powierzchni, a tym samym tworzą bliższe i bogatsze więzi ze zwiedzającymi.

Monument Pamięci w Lesie Szpęgawskim autorstwa Katarzyny Ephraim jest takim właśnie współczesnym miejscem pamięci. Forma przestrzenna została zaprojektowana na podobieństwo lasu – tworzy ją 117 nieregularnie rozmieszczonych jasnoszarych betonowych drzew oraz 33 ścięte pnie i to na nich, na podobieństwo słojów, umieszczono w porządku alfabetycznym nazwiska ponad 2,4 tys. ofiar. Wielu z nich nadal nie ustalono, dlatego jeden z pni poświęcono ofiarom nieznanym.

Rozległy obszar leśny niedaleko Starogardu Gdańskiego był na początku wojny miejscem masowych egzekucji: tutaj w ramach nazistowskiej akcji eksterminacji zamordowano od 5 tys. do 7 tys. osób, w tym nauczycieli, księży, lekarzy, personel i pacjentów szpitali psychiatrycznych, także z odległych miejscowości – spod Krakowa, Białegostoku, Lwowa. Wśród ofiar są osoby różnych narodowości: Polacy, Żydzi, Romowie, Niemcy. Na tym odosobnionym cmentarzu jest niemal 40 zbiorowych mogił. Pod koniec wojny sprawcy wrócili, by ostatecznie zatrzeć wszelkie ślady dokonanej tu zbrodni, a na jej miejscu posadzono drzewa.

Las Szpęgawski jest częścią archipelagu podobnych miejsc na Pomorzu i w całej Polsce; wielu z nich jeszcze nie znamy, tak jak nazwisk większości ofiar zbrodni w tym i w innych polskich lasach. Poszukiwanie uniwersalnego symbolu łączącego ofiary i upamiętniającego indywidualnie każdą z nich stało się najważniejszym i najtrudniejszym zadaniem projektowym.

Formę betonowego lasu stworzono z pomocą skryptów – taka metoda ze względu na możliwość równoległego testowania i oceny wielu rozwiązań projektowych zapewniła autorce kontrolę nad nieregularnym, lecz uporządkowanym rozmieszczeniem elementów w przestrzeni monumentu. Wybrany układ jest więc rezultatem analizy różnych wersji. Na późniejszym etapie projekt uzupełniono – z powodów funkcjonalnych i formalnych – o ścieżkę wiodącą przez monument, niezbędne było także zapewnienie swobodnego dostępu do poszczególnych elementów pomnika osobom poruszającym się na wózkach, a w szczególności – odpowiedniej przestrzeni wokół pni, na których umieszczono nazwiska ofiar. Tym samym powstała otwarta, inkluzywna przestrzeń upamiętnienia, która umożliwia uczynienie pamięci o wydarzeniu prawdziwie wspólną.

Czytaj też: Park Pamięci w Oświęcimiu: sztuka i natura |

Tradycyjne pomniki nie potrzebują wielu objaśnień, jednak przekaz współczesnych miejsc pamięci może być trudniejszy do zrozumienia i zinterpretowania. Pozbawione jednoznacznych symboli, rzeźb figuratywnych lub innych odniesień do reprezentowanego wydarzenia historycznego, założenie pomnikowe należy umieścić w zrozumiałym dla widza kontekście, a wiedza i informacja odgrywa w tym procesie najważniejszą rolę. Dlatego na obszarze miejsca upamiętnień rozmieszczono tablice informacyjne opisujące wydarzenia w Lesie Szpęgawskim.

Ważne jest, aby miejsce pamięci przemawiało do kolejnych pokoleń, skłaniając do refleksji nad przeszłością. Jeśli zwiedzając to miejsce, spotkamy młodych ludzi, być może będziemy mieli sposobność zaobserwowania, w jaki sposób rozumieją ten pomnik i jak on do nich przemawia. Widać, że czują się tu swobodnie – wkraczają w jego obszar, rozmawiają, robią zdjęcia. Monument reprezentuje cechy wspólne dla współczesnych upamiętnień: tworzy przestrzeń, którą odwiedzający mogą eksplorować, oraz wspiera różnorodne formy aktywnego odbioru tego miejsca.

Jest też coś więcej: las przed laty posłużył do dokonania zbrodni, do jej ukrycia i zatarcia śladów. Teraz, dzięki formie monumentu, staje się sprzymierzeńcem pamięci. Wskazuje miejsce, pomaga upamiętnić ofiary, nazywając je po imieniu, służy refleksji. Zbudowanie takiego symbolu, który łączyłby wszystkie znane i nieznane ofiary, było trudnym i koniecznym obowiązkiem.

Założenia autorskie

Zlokalizowany między Starogardem Gdańskim a Tczewem cmentarz w Lesie Szpęgawskim to miejsce pamięci, w którym znajdują się 32 masowe groby ofiar egzekucji dokonanych na tych terenach w latach 1939-1940.

W centralnej części cmentarza usytuowano wieloelementowy monument poświęcony pamięci zamordowanych osób, do którego prowadzą szerokie schody. Wzdłuż ścieżek wiodących do grobów rozmieszczono tablice informacyjne z opisami zdarzeń związanych z Lasem Szpęgawskim.

Pomnik składa się z nieregularnie rozmieszczonych 150 betonowych elementów – 117 drzew (słupy zwężające się ku górze, o średnicy od 30 do 50 cm przy podstawie i wysokości 6 m) oraz 33 pni (60-centymetrowe ścięte stożki o średnicach 55 i 60 cm) tworzących formę lasu. Z jednej strony las jest miejscem tętniącym życiem, gdzie schronienie znajduje wiele istot, ale panuje też w nim spokój. Z drugiej – to naturalny labirynt, kojarzący się z sytuacją bez wyjścia – śmiercią. Wchodząc w przestrzeń monumentu, nie ma się wglądu w to, co znajduje się poza zwartą formą drzew; dopiero po minięciu jej odkrywa się ścięte pnie. Przejście przez cały obszar pomnika ma skłaniać do refleksji nad historią Lasu Szpęgawskiego i losem osób w nim zamordowanych.

Poszczególne elementy monumentu nachodzą na siebie i sprawiają wrażenie, że kiedyś stanowiły jedną całość – symbolizuje to polskie społeczeństwo, uformowane na nowo w wyniku tragicznych wydarzeń wojennych. Na słojach pni wygrawerowano w czarnym granicie nazwiska ponad 2,4 tys. zidentyfikowanych ofiar mordów. Jeden pień zadedykowano ofiarom nieznanym.

Elementy monumentu – drzewa i pnie – są wykonane z betonu architektonicznego w kolorze jasnoszarym. Naturalna porowata faktura stanowi część założenia projektowego przez nawiązanie do prawdziwej kory drzew. Wewnętrzna nawierzchnia monumentu została wykonana z nieregularnych płyt granitowych, również w kolorze jasnoszarym. W schodach, które prowadzą do pomnika, zastosowano podstopnie wykonane ze stali kortenowskiej.

Katarzyna Ephraim

Czytaj też: Pomnik Kobietom Powstania Warszawskiego na placu Krasińskich |

Otwarta, inkluzywna przestrzeń upamiętnienia umożliwia uczynienie pamięci o ofiarach prawdziwie wspólną