Rewitalizacja Bourse de Commerce

Ogłoszony w 2019 roku przez przewodniczącą Komisji Europejskiej – Ursulę von der Leyen – nowy Bauhaus, zainicjował wyczekiwany w architekturze dyskurs dotyczący budowy nowych i rewitalizacji istniejących już budynków. Dokument ten jest formalnym i szczegółowym zapisem od dawna istniejącego trendu, wynikającego m.in. z rosnącej świadomości ogromnego i dewastacyjnego wpływu, jaki przemysł budowlany wywiera na klimat.

Powołując się na zaledwie krótki fragment obszernego dokumentu, można zauważyć skalę zagadnienia, jakim jest rewitalizacja istniejących obiektów. W tekście czytamy, że w celu redukcji zapotrzebowania energetycznego należy do roku 2030 poddać rewitalizacji 35 mln budynków. Można spierać się o to, czy temat efektywności energetycznej powinien być głównym narzędziem analizy wpływu na środowisko (a nie np. emisja dwutlenku węgla). Jednak skupiając się nawet wyłącznie na emisyjności, która bezpośrednio powoduje zmiany klimatyczne, łatwo zaobserwować, że dane są jednoznaczne. Szeroko pojmowany proces powstawania budynku: od momentu ekstrakcji surowców niezbędnych przy produkcji materiałów budowlanych, aż po sam moment wykończenia to aż 35-45% emisyjności. Kolejne 35-45% stanowi użytkowanie budynku na przełomie 30-50 lat. Reszta wynika z jego wyburzenia lub innej formy utylizacji.

W tym kontekście nie dziwi fakt, że zapisy nowego Bauhausu otwierają w architekturze debatę odnoszącą się do pełnego spektrum tematów: od radykalnych wezwań do zaprzestania budowania, po tematy estetyki w ramach rewitalizacji istniejących obiektów jako próby wytłumienia ekspresji współczesnej architektury i technologii (w której projekt często narzucany jest przez konserwatorów zabytków).

Skrajnym przykładem może być rewitalizacja ikony, jaką jest budynek Bourse de Commerce ulokowany w historycznym sercu Paryża, i jego przemiana w Muzeum Sztuki Współczesnej kolekcji Pinaulta. Budynek oraz jego poszczególne elementy wpisane są od dziesięcioleci na listę zabytków i chronione przez wszystkie możliwe francuskie instytucje konserwatorskie. Ma on szczególne znaczenie w historii Paryża: łączy w sobie dziedzictwo z czasów Medyceuszy w postaci pierwszej wolno stojącej kolumny oraz historyczną innowację, był bowiem pierwszą na świecie w tej skali konstrukcją kopuły żelaznej. Za projekt pełnej rewitalizacji budynku do stanu z 1889 roku, z wymogiem dostosowania przestrzeni do nowych funkcji, odpowiedzialne były biura Tadao Ando Architect & Associates (TAAA), Niney et Marca Architectes (NeM), Pierre-Antoine Gatier’s oraz Setec Bâtiment.

Konstrukcja

Historia Bourse de Commerce położonego w historycznej dzielnicy Les Halles sięga XVI wieku i czasów budynku Hôtel de la Reine. Nazwę Bourse de Commerce przyjęto dopiero w 1889 roku, po transformacji Halle au Blé oraz przebudowie szklanej kopuły z 1812 roku, opartej o system żelaznych profili. Pokrycie żelaznymi żebrami kopuły o średnicy 38 m i wysokości 35 m było wówczas sukcesem porównywalnym z powstaniem wieży Eiffla. Późniejszą przebudowę obiektu w 1889 roku (wraz z przebudową kopuły i wypełnieniem jej 1450 szklanymi panelami oraz 44 000 dachówek w nieprzeziernym pasie dolnym zdobionym od wewnątrz freskiem) wybrano jako odnośnik do obecnej rekonstrukcji. Wpływ na to miał również fakt, że po 1889 roku nie zachowała się dokumentacja techniczna.

W czerwcu 2017 roku rozpoczęto proces badań oraz pomiarów, z założeniem możliwie minimalnej ingerencji w bryłę budynku w ramach rewitalizacji. Wymóg ten dotyczył przede wszystkim zachowania oryginalnego systemu konstrukcyjnego oraz użycia materiałów wykorzystywanych w XIX wieku. W związku z tym niektóre z nich, na przykład kamień fasadowy Saint-Maximin, musiały zostać zrekonstruowane. Odtworzenia wymagały także oryginalne freski o powierzchni 1400 m², ukazujące różne sceny z zakresu handlu na wszystkich kontynentach.

Odtworzenie oryginalnej formy i estetyki wymagało mariażu XIX-wiecznego rzemiosła oraz najnowszej technologii. Przykładowo, w celu precyzyjnej oceny stanu żelaznej konstrukcji kopuły zastosowano skan laserowy z pomocą dronów. Same prace konserwatorskie stały się jedynie tłem dla wizji architektonicznej biura TAAA. Japoński minimalizm, wcześniej z sukcesem aplikowany przy odnowie historycznych budynków w Wenecji – Palazzo Grassi w 2006 roku oraz Punta della Dogana w 2009 roku – został wkomponowany także w centralną część Bourse de Commerce.

Betonowy cylinder o średnicy 29 m i wysokości 9 m wypełnia centralną część budynku, będąc zarazem estetycznym minimalistycznym kontrastem dla XIX-wiecznej dekoracji wewnętrznej fasady dziedzińca. W rzeczywistości betonowa ściana o grubości 50 cm to konstrukcja kompozytowa samozagęszczającego się betonu otulająca z obu stron 26-centymetrową stalową konstrukcję nośną schodów oraz platformy widokowej na ich szczycie. Czysta faktura szarego betonu, z charakterystycznymi dla twórczości Tadao Ando widocznymi łączeniami szalunku (w sumie 863 łączenia) stanowi sama w sobie kontrast akustyczny (wszelkie ciągi komunikacyjne oraz recepcja zostały zlokalizowane po zewnętrznej stronie cylindra), w ten sposób wyciszając przestrzenie pomiędzy kolejnymi salami wystawowymi i audytorium. Analizy akustyczne miały duże znaczenie w procesie projektowania (wykorzystano rezonatory Helmholtz wbudowane w konstrukcję betonowej ściany oraz systemy pochłaniaczy akustycznych Schroeder w audytorium) oraz na placu budowy (stała kontrola poziomu zanieczyszczenia hałasem oraz wibracjami dźwięku).

Oddziaływanie społeczne oraz proekologiczne stanowiły dodatkowe wyzwania dla projektantów oraz wykonawcy. Projekt zakładał spełnienie wymogów certyfikacji BREEAM oraz HQE (Haute Qualité Environnementale) w odniesieniu do norm energetycznych, materiałowych, a także społecznych m.in. dzięki zaangażowaniu oraz szkoleniom dla 8% pracowników socjalnych. Uwzględniono również przyszłe zmiany założeń konstrukcyjnych, umożliwiające potencjalne wyburzenie betonowego trzonu bez wpływu na samą konstrukcję pozostałej części budynku oraz łatwą transformację przestrzenni wewnętrznej.

Ukończony w marcu 2020 roku Bourse de Commerce, po trzech latach prac budowlanych oraz konserwatorskich, stanowi łącznie przestrzeń 10 500 m² powierzchni. Część publiczna podzielona została na 10 sal wystawowych oraz audytorium, które wyposażono w 284 miejsca, co stanowi 7000 m². To jeden z najznamienitszych współczesnych przykładów pomyślnego zastosowania systemu kompleksowej rewitalizacji, polegającego na połączeniu historycznego rzemiosła, nowoczesnych technologii oraz formy ekspresji współczesnej architektury. Budynek ma zostać otwarty dla zwiedzających wiosną 2021 roku.

Jednym z wyzwań była rekonstrukcja szklanej kopuły o średnicy 38 m i wysokości 35 m, wypełnionej 1450 szklanymi panelami oraz 44 000 dachówek

Odtworzenie oryginalnej formy i estetyki historycznego budynku wymagało mariażu XIX-wiecznego rzemiosła oraz najnowszej technologii