Do połowy XX wieku Oświęcim był typową małopolską miejscowością. W XVI stuleciu w obrębie murów miejskich znajdował się kościół parafialny z cmentarzem, rynek, ratusz i kościół dominikański. W 1588 roku tuż za ich granicami, na skarpie przy obecnej ulicy Berka Joselewicza, wzniesiono drewnianą synagogę, która przez kolejne dziesięciolecia była główną bożnicą społeczności żydowskiej. Świątynia wielokrotnie ulegała zniszczeniu, aż w końcu, po wielkim pożarze miasta z 1863 roku, postanowiono ją odbudować jako obiekt murowany. O ówczesnym wyglądzie synagogi wiadomo niewiele. Był to budynek na planie prostokąta z wejściem od strony północnej i wysoką salą modlitewną, którą z trzech stron otaczały galerie dla kobiet. W środku mogło zmieścić się nawet 2 tys. osób, czyli tyle, ile w pochodzących z tego samego okresu Nowej Synagodze we Wrocławiu czy Wielkiej w Gdańsku. Gmina żydowska w Oświęcimiu stawała się bowiem coraz liczniejsza. Przedstawiciele społeczności stanowili ponad połowę mieszkańców, piastowali wysokie stanowiska w radzie miejskiej, tradycyjnie byli też wiceburmistrzami. W latach 1890-1900 bożnicę przebudowano. Autorem nowego wystroju był bielski architekt Karol Korn. Obiekt otrzymał m.in. romańsko-gotycką fasadę z elementami stylu mauretańskiego, której kompozycja nawiązywała do mającej liczne naśladownictwa synagogi w Kassel, wzniesionej przez Albrechta Rosengartena w 1836 roku. Formą przypominała dwuwieżowe fronty kościołów, ale jej najszerszą część środkową objęto w dwa węższe ryzality wieżowe, zwieńczone cebulastymi hełmami z Gwiazdami Dawida.
i
W nocy z 29 na 30 listopada 1939 roku Wielka Synagoga została spalona przez Niemców. Pozostałości usunięto dwa lata później, by zrobić miejsce pod schrony przeciwlotnicze. Po wojnie teren pozostał niezabudowany. Kilka lat temu przekazano go Centrum Żydowskiemu w Oświęcimiu, organizacji pozarządowej, która m.in. opiekuje się jedynym zachowanym w mieście domem modlitwy oraz prowadzi tu muzeum prezentujące historię lokalnej społeczności starozakonnych (projekt ekspozycji: NarchitekTURA, 2015, „A-m” 09/2016). W 2004 roku na działce po synagodze przeprowadzono badania archeologiczne. Znaleziono ponad 400 elementów stanowiących część jej przedwojennego wyposażenia, w tym świeczniki chanukowe oraz żyrandole z drugiej połowy XIX wieku, a także fragmenty marmurowych elementów szafy ołtarzowej, tzw. aron ha-kodesz, czy ławek. Artefakty trafiły do muzeum. Dwa lata temu pojawił się jednak pomysł, aby w miejscu bożnicy urządzić Park Pamięci, z repliką jednego z historycznych żyrandoli zawieszoną w jego przestrzeni. Projekt założenia na zlecenie Centrum Żydowskiego opracowała pracownia NArchitekTURA. Środki na realizację, blisko 300 tys. zł, udało się pozyskać od darczyńców, zorganizowano dwie publiczne zbiórki, m.in. poprzez portal zrzutka.pl. Uroczyste otwarcie parku nastąpiło 28 listopada 2019 roku, w przeddzień 80. rocznicy zniszczenia Wielkiej Synagogi.
i
Ścieżki życia: Bartosz Haduch
Niemal dekadę temu trafiłem przez przypadek na piękny odpad przemysłowy – płyty z szarego piaskowca z niezliczoną ilością nieregularnych nacięć. Przez wiele lat poszukiwałem projektu odpowiedniego dla tego niezwykłego materiału. Udało się w Oświęcimiu, gdzie stał się on głównym motywem Parku Pamięci, symbolizując ruiny nieistniejącej już Wielkiej Synagogi i ścieżki życia wielokulturowej społeczności, krzyżujące się niegdyś w tym miejscu.
i
Odniesienia do zburzonej 80 lat temu świątyni pojawiają się w nowym projekcie w różnych formach. Obrys rzutu dawnej synagogi zaznaczony jest wąskim krawężnikiem, oddzielając wnętrze parku od otaczającej go gęstej zieleni. Główne wejścia dostosowane są do pobliskich ciągów komunikacyjnych i kadrują dwie dominanty urbanistyczne – Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny oraz Sanktuarium Matki Bożej Wspomożenia Wiernych. Założenie otwiera się na malowniczą panoramę bulwarów rzeki Soły. Głównym elementem zagospodarowania parku jest mozaika czterdziestu płyt z szarego piaskowca. Ich nieregularny układ ma symbolizować pozostałości po dawnej synagodze (jej podłoga była wykonana z podobnego materiału). Płyty prowadzą do poszczególnych elementów parku: ekspozytora przedstawiającego historię synagogi (nawiązującego stylistycznie do wcześniejszego projektu Centrum Żydowskiego Oszpicin), „studni” z historyczną posadzką (planowanej w kolejnym etapie inwestycji), sadzawki wodnej, ławek z blachy korten oraz żyrandola (będącego kopią artefaktu znalezionego w tym miejscu podczas prac archeologicznych). Wymiary, kształty i kolory zastosowanych form są powiązane nie tylko z tradycją żydowską, ale też z uniwersalną symboliką, czytelną w obrębie różnych wyznań i kultur. Przestrzeń ma charakter otwarty i pozwala na różne sposoby użytkowania, upamiętniania oraz interpretacji.
i
Ilustracja tytułowej idei „ścieżek życia” przejawia się głównie w formie unikatowego rozwiązania materiałowego. Moduły z szarego piaskowca o wymiarach 120 x 220 cm zdobią „reliefy” złożone z niezliczonych żłobień o zmiennych głębokościach. Te linie wycięte w kamieniu tworzą rodzaj niepowtarzalnych „płaskorzeźb”, zmieniających swój wizerunek w zależności od kąta padania światła i jego intensywności, czy też warunków atmosferycznych. Co ciekawe, ten geometryczny wzór nie jest efektem pracy architektów, lecz w dużym stopniu dziełem przypadku. W kamieniołomie płyty te służyły jako podstawy do cięcia mniejszych formatów i nikt wcześniej nie wpadł na pomysł zastosowania ich w budownictwie. Są one odpadem przemysłowym, ponownie wykorzystanym w geście sprzeciwu wobec nadmiernej eksploatacji bogactw naturalnych.
Gęsta siatka nacięć może przywodzić na myśl ścieżki ludzkiego życia, które czasem ledwie się przecinają, a kiedy indziej łączą, by podążać dalej razem. Ta „wycięta w kamieniu” historia Oświęcimian, Wielkiej Synagogi i pozostałych po niej ruin została stworzona dla podtrzymania pamięci o przeszłości, z przestrogą na przyszłość, ale też z myślą o pięknym celebrowaniu teraźniejszości.
