Świątynię Opatrzności Bożej otwarto oficjalnie 11 listopada 2016 roku. Obiekt na rzucie kwadratu, w który wpisano krzyż grecki i rotundę nawy głównej, zaprojektowała pracownia Szymborski & Szymborski. Na zamknięciu ramion krzyża zaplanowane zostały cztery portale. Symbolizują one cztery drogi, którymi Opatrzność prowadziła Polaków do wolności: Modlitwy, Cierpienia, Oręża i Kultury – czytamy w założeniach programowych. Budowa zajęła 13 lat i pochłonęła ok. 220 mln zł, z czego 60 mln zł z budżetu państwa, które sfinansowało wciąż pozostające w realizacji Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego znajdujące się w kopule gmachu. Prace wykończeniowe nadal jednak trwają. W ostatnim czasie dokończono obkładanie miedzią wejść do budynku, na ścianie ołtarzowej wykonano ustrój akustyczny z drewna i udostępniono wiernym zaaranżowaną prowizorycznie kaplicę adoracyjną, jedną z czterech zaplanowanych w obiekcie.
Konkurs na projekt wystroju Świątynia Opatrzności Bożej
Ostateczny wystrój kaplic, jak i całego wnętrza, ma powstać według specjalnie opracowanych projektów. Na ich koncepcję w czerwcu 2018 roku archidiecezja warszawska ogłosiła jednoetapowy konkurs. Zadanie podzielono na pięć części, obejmujących osobno wnętrze główne ze ścianą ołtarzową, witrażami i stacjami drogi krzyżowej, osobno każdą z czterech kaplic: maryjną, adoracyjną, pokutną i Grobu Pańskiego. Uczestnicy mogli złożyć pracę tylko dla jednej z części bądź dla wszystkich jednocześnie.
W 10-osobowym jury pod przewodnictwem biskupa Rafała Markowskiego znaleźli się architekci Krzysztof Ingarden, Ewa Kuryłowicz, Andrzej Gaczoł i Wojciech Szymborski, artyści Hanna Pstrągowska-Dubiel i Lucjan Orzech, a także przedstawiciele władz kościelnych: biskup Michał Janocha, ksiądz Tadeusz Aleksandrowicz, Piotr Gaweł z Centrum Opatrzności Bożej i Marcin Adamczewski, dyrektor świątynnego muzeum. Jak czytamy w regulaminie, koncepcje musiały odpowiadać kanonom piękna wystroju wnętrz chrześcijańskiej architektury sakralnej oraz wpasowywać się w istniejącą przestrzeń. Szczególną uwagę należało zwrócić przy tym na światło wewnątrz obiektu i wykorzystać jego walory dla stworzenia klimatu sakralnego.
Wyniki ogłoszono w sierpniu ubiegłego roku. W żadnej z pięciu części sędziowie nie przyznali głównej nagrody, co w mediach zinterpretowano jako fiasko konkursu. Z taką opinią nie zgadza się Ewa Kuryłowicz, jedna z jurorek, przez wiele lat dyrektor programu UIA Miejsca Kultu poświęconego architekturze sakralnej: Zadanie było trudne nie tylko z powodu specyfiki architektury obiektu, ale z uwagi na uwarunkowania liturgiczne i teologiczne. Mimo to na konkurs nadesłano 27 prac. Na wnętrze główne 13, na projekty kaplic 14. To nie jest mało – podkreśla architektka.
Świątynia Opatrzności Bożej: metafizyka vs. jubilerska precyzja
W części dotyczącej wystroju całości sędziowie przyznali dwie równorzędne II nagrody – dla pracy zespołu zmarłego niedawno Stanisława Niemczyka, w składzie: Mateusz Środoń, Andrzej Mikulski, Agnieszka Niemczyk-Janik, Anna Niemczyk-Wojtecka, oraz dla zespołu Sylwestra Piędziejewskiego, Macieja Latoszka, Urszuli Konowrockiej i Pawła Pogorzelskiego. Pierwsza jest oparta na polichromiach i metafizycznej koncepcji świątyni jako Świętego Miasta. Drugą charakteryzuje jubilerskie, w sumie abstrakcyjne i neutralne w przesłaniu opracowanie ołtarza głównego. To projekty bardzo dobre, śmiało można określić je jako współczesne, ale każdy miał jakieś błędy – jeden natury teologicznej, drugi natury architektonicznej. W obu przypadkach decyzji i uzupełnień wymaga opracowanie okien. Po eliminacji niedociągnięć każdy może być jednak realizowany. Ostateczną decyzję ma podjąć zamawiający po rozmowach z nagrodzonymi zespołami. Sądzę, że będzie tu mieć znaczenie możliwość poprawienia obu koncepcji i ostateczny wybór nastroju, jaki ma oferować świątynia – mówi „A-m” Ewa Kuryłowicz.
W tej kategorii sędziowie przyznali ponadto dwa równorzędne wyróżnienia: zespołowi Adama Brinckena, Macieja i Jakub Zychowiczów, Kamila Kuzki, Grzegorza Bilińskiego, Alicji Duzel-Bilińskiej i Adrianny Oprychał oraz Fundacji Ars Restituta w składzie: Maciej Bonawentura Pawlicki, Jan Pawlicki i Sviatoslaw Vladyka.
Kaplica Grobu Pańskiego: projekt architektoniczno-rzeźbiarski
Jak tłumaczy Ewa Kuryłowicz, w części dotyczącej poszczególnych kaplic prace były dużo słabsze, dlatego nagrodzono tylko jeden projekt, piękne dzieło architektoniczno-rzeźbiarskie poświęcone Grobowi Pańskiemu, autorstwa Katarzyny Kowal, Jana Wojciechowskiego, Małgorzaty Zagłoby, Jana Buczka, Szymona Węglowskiego, Anny Zielińskiej, Aleksandry Krzyżanowskiej, Justyny Klecy, Aleksandry Molendy, Dominika Harpuli, Mikołaja Ciszewskiego, Bartosza Wronikowskiego, Karoliny Maksymiuk, Huberta Dolinkiewicza i Katarzyny Michnowskiej. Koncepcja, opracowana przez studentów warszawskiej ASP z wydziałów rzeźby, malarstwa, wzornictwa i konserwacji zabytków, wspieranych przez osoby uprawnione do udziału w konkursie, również zdobyła jedynie II nagrodę, ale w opinii Ewy Kuryłowicz jest na tyle indywidualna, że może być elementem wystroju niezależnie od tego, która wersja wnętrza głównego będzie realizowana. Sądzę, że byłoby najwłaściwiej gdyby opracowanie projektów pozostałych kaplic powierzono zespołowi, który będzie odpowiedzialny za całość – dodaje.
O tym, czy tak się stanie zdecydują najbliższe miesiące. Przewodniczący jury, biskup Rafał Markowski, przyznaje, że dyskusja dopiero się rozpoczęła: Konkurs dobiegł końca i spełnił swoje zadanie. Dostarczył ponad 20 prac, z których pięć otrzymało nagrody bądź wyróżnienia. Jednak jego zasadniczym osiągnięciem jest rozpoczęcie dyskusji zarówno z uczestnikami sądu, jak i z przedstawicielami poszczególnych pracowni architektonicznych na temat koncepcji całości oraz poszczególnych elementów wystroju wnętrza świątyni – mówi duchowny. Poniżej prezentujemy nagrodzone prace wraz z opisami autorskimi.
Wnętrze główne, proj. Stanisław Niemczyk, Mateusz Środoń, Andrzej Mikulski, Agnieszka Niemczyk-Janik i Anna Niemczyk-Wojtecka, II nagroda równorzędna
i
Niebieskie Jeruzalem
„Uroczyście obchodzimy dzień poświęcenia tej świątyni, w którym przyjąłeś ją na własność i napełniłeś swoją obecnością”. „Dlatego z radością poświęcamy Tobie ten dom modlitwy (…), który jest znakiem prawdziwej świątyni i obrazem niebieskiego Jeruzalem.” /fragment modlitw podczas Mszy św. w rocznicę konsekracji kościoła oraz w dniu poświęcenia kościoła/
Myślą przewodnią projektu jest ukazanie w przestrzeni Świątyni Opatrzności czytelnych znaków Bożej obecności świadczących o tym, że miejsce to jest własnością Boga oraz, że jest „znakiem prawdziwej Świątyni i obrazem niebieskiego Jeruzalem”.
i
Oś Eucharystyczna
Jest kierunkiem, który organizuje przestrzeń liturgiczną Świątyni oraz przestrzeń sakramentów. Jest najważniejszym znakiem podporządkowania Świątyni Bogu. Łącząc najważniejsze przestrzenie liturgiczne, Oś Eucharystyczna (1) prowadzi od Narteksu (2) i znajdującego się w nim krzyża (wprowadzenie do przestrzeni Sacrum), poprzez Baptysterium (3) z chrzcielnicą (miejsce udzielania sakramentu Chrztu), Ambonę (miejsce Liturgii Słowa, 4), Wzgórze Ołtarzowe (miejsce sprawowania Eucharystii, 5) do Tabernakulum (obecność Eucharystyczna, 7) i Kaplicy Świętego Przybytku (8).
i
Święty Przybytek: kaplica Adoracji i Tabernakulum
Kaplica Adoracji stanowi czytelny symbol przestrzenny Bożej obecności. Jest ona najważniejszym punktem odniesienia, względem którego zbudowana została hierarchia przestrzeni liturgicznej i przestrzeni modlitwy. Symbolicznie nawiązuje do starotestamentalnego Świętego Przybytku (Święte Świętych) mieszczącego Arkę Przymierza, którą tutaj jest Tabernakulum – miejsce realnej obecności Stwórcy. Usytuowane na Osi Eucharystycznej, pozwala na obustronną adorację – od strony głównego wnętrza Świątyni oraz od strony wnętrza Kaplicy. Przestrzeń Świętego Przybytku umożliwia adorację 55 wiernym. Kaplicy towarzyszą drzewka oliwne (9) – symbol życia wiecznego.
i
Prezbiterium – Wzgórze Ołtarzowe
Wzgórze Ołtarzowe zostało umiejscowione we wnętrzu głównej przestrzeni Świątyni, pośrodku zgromadzenia wiernych. Znajduje się na nim ołtarz, który jest centrum przestrzeni liturgicznej. Przestrzeń nad ołtarzem okrywa Baldachim podkreślający znaczenie miejsca sprawowania Eucharystii. Prezbiterium obejmuje także wolno stojącą ambonę oraz przestrzeń przeznaczoną dla kapłanów i służby liturgicznej (17).
i
Baptysterium z chrzcielnicą oraz krzyż – oś pionowa
W geometrycznej osi pionowej, w miejscu istniejącego przeszklonego otworu w posadzce, zaprojektowano wydzieloną przestrzeń baptysterium ze znajdującą się w obniżeniu chrzcielnicą. W osi pionowej pod baptysterium, w kościele dolnym zaplanowano kaplicę nawiązującą do kaplicy lednickiej – miejsca chrztu Mieszka I (23). To symboliczne połączenie kościoła dolnego z baptysterium kościoła górnego ma unaocznić fakt, że Sakrament Chrztu udzielany w kościele górnym jest możliwy dzięki źródłu wiary chrześcijańskiej w Polsce, jakim jest Chrzest Polski. Ponad chrzcielnicą, w osi pionowej Świątyni, usytuowano Krzyż – Drzewo Życia (3).
i
Zasłona Chwały
Nad wzgórzem ołtarzowym i baldachimem znajduje się przestrzeń Bożej Chwały – Zasłona (6). Element przestrzenny okrywa przestrzeń wokół wizerunku Chrystusa w Majestacie. Podkreśleniu chwały jaką Chrystus jest otoczony służą także trąby „oznajmiające Bożą chwałę” na wszystkie strony świata oraz umieszczony nad Chrystusem, w głębi zasłony, wizerunek błogosławiącej ręki Boga Ojca (manus Dei).
i
Mury Niebiańskiej Jerozolimy
Aby stworzyć miejsca kultu świętych w przestrzeni zgromadzenia wiernych zaprojektowano przestrzenne elementy Murów Niebiańskiej Jerozolimy. Wizerunki świętych, wypełniając wewnętrzną powierzchnię Murów, stają się, wraz z towarzyszącymi im relikwiarzami, czytelnym znakiem Obcowania Świętych w czasie Liturgii. Dzięki Murom Niebiańskiej Jerozolimy przestrzeń modlitwy w nawie głównej staje się bardziej intymna, a osoby wchodzące przez wydzielone Bramy i przejścia nie utrudniają skupienia wiernym przebywającym w środku. Do wnętrza nawy głównej prowadzą: Cztery Bramy sygnalizujące obecność czterech kaplic bocznych, brama narteksu na osi głównej świątyni oraz szereg przejść dodatkowych. Zewnętrzne powierzchnie Murów, które należą do symbolicznej „przestrzeni poza Murami Miasta”, przeznaczono na lokalizację stacji Drogi Krzyżowej (20).
i
Program ikonograficzny
Projekt zakłada realizację zespołów tablic obejmujących przedstawienia figuratywne głównych wydarzeń w Historii Zbawienia. Są to, poczynając od szczytu kopuły, przedwieczne istnienie Boga (12), stworzenie świata (13), przymierza Boga z człowiekiem (Noe, Abraham, Mojżesz – 14) oraz Tajemnica Wcielenia (Najświętsza Maria Panna, Zwiastowanie) w absydzie na osi Świątyni (15). Kolejno następują sceny z życia Pana Jezusa – cykl Objawienia Pańskiego (16), kaplica Wielkiego Czwartku, Droga Krzyżowa, kaplica Krzyża świętego, dolny kościół – kaplica Grobu Chrystusa ukazująca Tajemnicę Zmartwychwstania (23). Z tego najgłębszego miejsca rozpoczyna się porządek wstępujący: na poziomie posadzki nawy – przedstawienia paschalne i święci Kościoła, oraz na poziomie kopuły – Chrystus w Chwale otoczony przez 24 Proroków i Apostołów. Uzupełnieniem narracji głównej jest ikonografia kaplic po przekątnych Świątyni (21, 22), w których, w kontekście Historii Zbawienia, przedstawione zostaną kluczowe postaci i wydarzenia historii chrześcijaństwa w Polsce.
i
Duch i stylistyka
W przedstawieniach ikonograficznych, w elementach wyposażenia wnętrza i formach sprzętów liturgicznych projekt zakłada powrót do motywów wczesnochrześcijańskich sprzed podziału na kościół wschodni i zachodni. Czerpiąc z tych motywów, charakter wnętrza ma przybliżać ducha sztuki sakralnej czasów Chrztu Polski i, dzięki temu, symbolicznie przywoływać korzenie wiary chrześcijańskiej w Polsce.
i
i
i
i
i
i
i
i
Wnętrze główne, proj. Sylwester Piędziejewski, Maciej Latoszek, Urszula Konowrocka i Paweł Pogorzelski, II nagroda równorzędna
i
i
i
i
i
i
Kaplica Grobu Pańskiego, proj. studenci warszawskiej ASP pod opieką m.in. Jana Wojciechowskiego, Małgorzaty Zagłoby i Jana Buczka, II nagroda
Zespół w składzie: Katarzyna Anna Kowal, Jan Wojciechowski, Małgorzata Zagłoba, Jan Buczek, Szymon Węglowski, Anna Zielińska, Aleksandra Krzyżanowska, Justyna Klecha, Aleksandra Molenda, Dominik Harpula, Mikołaj Ciszewski, Bartosz Wronikowski, Karolina Maksymiuk, Hubert Dolinkiewicz i Katarzyna Michnowska
i
Na świątynię patrzyliśmy przez pryzmat dzieła w większym stopniu skończonego, mającego już silny charakter. Za każdym razem, gdy wchodziliśmy do budynku, widzieliśmy mocną grę rytmicznej konstrukcji, naturalnego światła, przestrzeni zamkniętej w symbolicznej geometrii. Postanowiliśmy, że przestrzeń i światło przeniesiemy do kaplicy.
Kompozycję kaplicy zbudowaliśmy wokół kontrastu i samego tematu – Chrystusa złożonego do grobu. Kontrast zarysowuje się pomiędzy rzeźbą Chrystusa zdjętego z krzyża – ciemną, pełną dramaturgii – a samym wystrojem kaplicy, pełnym pokoju, światła i ciszy. Kaplica jest przestrzenią otwartą. Podzieliliśmy ją na część przedsionka i na część właściwą kaplicy poprzez płaszczyzny okładzin. Przedsionek jest ciemniejszy, a część główna jaśnieje.
i
Okładziny „przedsionka” nawiązują podziałem do wzoru okładzin na elewacji budynku. Podłoga to polerowany marmur przypominający ten zastosowany już w nawie głównej świątyni. W przedsionku na suficie założono panele oksydowane (perforowane), tak aby odbijały światło podobnie jak posadzka. Tworzą się cienie oraz nastrój napięcia, które nie wkraczają już do części głównej.
W przedsionku okładziny ścienne i sufitowe biegną tak, aby linie zbiegały się w punkcie kulminacyjnym, którym jest postać Chrystusa złożonego do grobu oraz Krzyż. Rzeźba Chrystusa została wykonana na konkurs przez Katarzynę Annę Kowal, tegoroczną absolwentkę wydziału rzeźby ASP w Warszawie. I to rzeźba jest kluczem do budowania emocji przestrzeni kaplicy. Chcieliśmy uzyskać cel – wprowadzić do kaplicy współczesnego człowieka, żeby poczuł, przeżył w ciszy, doznał skrawka męki Pańskiej, a na końcu żeby miał nadzieję na zwycięstwo dobra, bo znajdzie ukojenie w świetle spływającym ze świetlików części głównej oraz bieli okładzin, a przede wszystkim jaśniejącego Krzyża nad rzeźbą, który jest symbolem Boga i jego odwiecznej miłości.
i
Rzeźba mierzy w poziomie 3,4 m, a w pionie 1,2 m. Może być kładziona na pełnym katafalku kamiennym lub lekkiej konstrukcji stalowej ze stali nierdzewnej polerowanej, która będzie wycofana z obrysu bryły. Materiał to żywica wybarwiana na kolor kamienia. Oświetlenie punktowe z reflektorów (pod sufitem wycofanych do ściany) będzie doświetlać tors i twarz. Światło wydobywa ją z mroku. Osamotniony człowiek – Bóg oczekuje życia. Przeskalowanie służy nadaniu majestatu i dramaturgii postaci.
Scenografia do rzeźby to panele z akustyczną mikroperforacją, podklejane od tyłu matą akustyczną. Panele w pionie są wysunięte w uskokach co każdy rząd, aby nawiązać do charakteru architektury – tektonicznego, rytmicznego. Krzyż nad rzeźbą jest reliefem, wgłębieniem w ścianie. Tylko jego pionowa część wypełniona jest akrylową blendą, lekko podświetloną od środka, szerokość nawiązuje do małych świetlikowych okienek już zastałych w kaplicy. Z Krzyża i ze świetlików sączy się światło.
Wystrój jest minimalistyczny, celowo nie podjęto sugestii elementów wystroju wnętrz z programu konkursowego. Brak rzędu ławek, jest przestrzeń, rzeźba i pełno światła. Do rzeźby można podejść blisko i pozwolić sobie na refleksję.
i
i
i
i
i
i
