Tak powstawała nowa siedziba NOSPR w Katowicach

Konteksty – orkiestra, czas i miejsce

Mimo bogatych, muzycznych tradycji Katowice do niedawna nie dysponowały ani jedną przestrzenią zbudowaną od początku specjalnie dla muzyki. Przełomem był rok 2006, kiedy przy Akademii Muzycznej otwarto salę koncertową. Dla zespołu Konior Studio, który ją projektował, realizacja ta była swoistym chrztem bojowym. Jako pierwsi w Polsce zastosowaliśmy w praktyce regulowaną akustykę, uzyskiwaną za pomocą przestrzeni wybrzmiewania z systemem uchylnych wrót. Międzynarodowy konkurs architektoniczny na oczekiwaną od dziesięcioleci nową siedzibę Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia rozstrzygnięto w 2008 roku. Koncepcja naszego autorstwa otrzymała pierwszą nagrodę. Budowę rozpoczęto w marcu 2012 roku. Obok Spodka, Międzynarodowego Centrum Kongresowego (proj. JEMS Architekci), planowanego Teatru Wielkiego Opery i Baletu oraz Nowego Muzeum Śląskiego (proj. Riegler Riewe Architekten, „A-m” 5/03) stanie się ona częścią bezprecedensowego założenia, tzw. Osi Kultury realizowanej na terenie dawnej kopalni Katowice

Ludzie

Projekt NOSPR-u jest niewątpliwie najważniejszym zadaniem w historii pracowni Konior Studio. Do współpracy zostali zaangażowani specjaliści z firmy inżynieryjno-konsultingowej Buro Happold (projekt konstrukcji i instalacji technicznych). Za akustykę wnętrz, ochronę przeciwdźwiękową i antywibracyjną oraz elektroakusty - kę i mechanikę estradową odpowiedzialna jest wrocławska Pracownia Akustyczna. Kluczową decyzją dla projektu, dzięki wsparciu pianisty Krystiana Zimermana, było podjęcie współpracy z jedną z najbardziej znanych firm akustycznych na świecie – japońską Nagata Acouustics. Biuro to brało udział w realizacji między innymi Walt Disney Concert Hall w Los Angeles, Koncerthuset w Kopenhadze i budowanej właśnie Elbphilharmonie w Hamburgu. Generalnym wykonawcą jest konsorcjum firm pod przewodnictwem Warbud S.A. Na placu budowy pracuje regularnie w systemie trójzmianowym ok. 250 robotników.

Symbolika i struktura

Podstawową ideą projektu była próba wyrażenia w kształtowanej przestrzeni unikalnej relacji między miastem i muzyką – jej twórcami i odbiorcami. Najważniejszym elementem nowej siedziby NOSPR, a jednocześnie sercem całego założenia, jest stanowiąca niezależny obiekt Wielka Sala Koncertowa. Wokół niej zbudowano drugi, zwany pierścieniem, w którym znalazły się pomieszczenia dla muzyków i Sala Kameralna. Wchodząc do wnętrza przez obszerny podcień, znajdujemy się w czterokondygnacyjnym atrium otaczającym bryłę Wielkiej Sali. To monumentalne wnętrze, z intrygującym, górnym światłem wpadającym poprzez szczeliny w żebrowym suficie, stanowi przestrzenną, wielofunkcyjną spację pomiędzy hałaśliwym światem zewnętrznym a miej- scem muzycznych wydarzeń. Wzorem amsterdamskiego Concertgebouw z Museumplein czy londyńskiego Royal Albert Hall z Hyde Parkiem staraliśmy się też w jak największym stopniu powiązać obiekt z miastem. Stąd umieszczone w części zachodniej wejście główne (dolne), tworzące istotną strefę łączącą otwartą przestrzeń placu z wewnętrzną przestrzenią atrium. Wejście wschodnie (górne) łączy foyer górne z parkiem, zapewniając jednocześnie bezpośredni dostęp do Sali Kameralnej. Obok gmachu NOSPR-u powstaje wielofunkcyjny ogród, gdzie docelowo zostanie posadzonych ponad 400 drzew.

Tożsamość i tworzywo

Beton ma szczególne znaczenie nie tylko dla walorów konstrukcyjnych obiektu, ale też plastycznych i akustycznych. Dominująca w przestrzeni atrium masywna bryła sali koncertowej jest prawdziwym osiągnięciem inżynierskim. Pozbawiony dylatacji monolit o skomplikowanej geometrii w całości wykonany został z betonu C 30/37 barwionego w masie na kolor grafitowy. Frontowa, widoczna z perspektywy głównego wejścia, sferyczna ściana, odchylona od pionu o ponad 320 cm, wymagała zastosowania unikalnej konstrukcji szalunkowej oraz niezwykłej precyzji i rzemieślniczego kunsztu fachowców. Oczekiwany efekt fakturowy uzyskano poprzez użycie sosnowych desek struganych, nabijanych do szalunkowych form. Analogiczną powierzchnię i kolorystykę mają prefabrykowane elementy tworzące zewnętrzną elewację sali ponad świetlikiem i korpusem pierścienia. W tym celu zamocowano na podkonstrukcji 228 płaskich i 28 krzywoliniowych elementów o wymiarach 755 x 112 x 8 cm wykonanych poza placem budowy. Beton architektoniczny okazał się optymalnym materiałem również dla osiągnięcia odpowiedniej akustyki Wielkiej Sali Koncertowej. Na powierzchni ścian przybrał on formę nieregularnej fali z głębokim na 5 cm reliefem (aby go uzyskać zastosowano indywidualnie projektowane gumowe formy szalunkowe wykonane przez firmę Reckli). Drugim, charakterystycznym materiałem jest cegła, trwale osadzona w śląskim krajobrazie. Użyliśmy jej na elewacji zewnętrznej i wewnętrznej – tzw. pierścienia.

Po wykonaniu dwunastu testowych wzorów, uzyskaliśmy satysfakcjonujący efekt: cztery rodzaje cegieł, różniących się kolorem i fakturą, tworzą wrażenie „żywej” płaszczyzny, zarówno w dziennym, jak i w nocnym światłocieniu. Cała elewacja powstanie z 950 000 cegieł, wypalonych według tradycyjnych metod w XIX-wiecznym piecu. Charakterystycznym motywem elewacji są nieregularne, pionowe nacięcia. Wewnętrzna strona głębokich na 130 cm nisz okiennych obłożona będzie cegłą szkliwioną w kolorze intensywnej czerwieni. To silne odwołanie do śląskiej tradycji, szczególnie Nikiszowca – XIX- wiecznej dzielnicy górniczej. Efekt jaskrawych, czerwonych wybarwień, dzięki iluminacji obiektu, będzie szczególnie widoczny nocą. Aby go uzyskać, cegły poddawane będą dwukrotnemu wypaleniu, co umożliwia nałożenie na ich powierzchnię warstwy ceramicznej nadającej połysk i barwę. Struktura elewacji pozwala ponadto na umieszczenie na niej głośnych systemów wentylacyjnych oraz innych uciążliwych urządzeń bez wpływu na walory akustyczne wnętrza. Drewno jest trzecim, ważnym komponentem budynku. Pojawia się wewnątrz jako materiał wykończeniowy, głównie w sali koncertowej. Współpracując z fińskim producentem sklejki, firmą Koskisen, zastosowaliśmy technologię birch-up , którą wykorzystaliśmy przede wszystkim dla formowania krzywoliniowych systemów akustycznych. Poprzez klejenie setek arkuszy forniru brzozowego mogliśmy uzyskać bloki o dowolnej grubości, oczekiwanej gęstości i wyjątkowych walorach plastycznych.

Brzmienie i technologia

Doświadczenie i świadomość koniecznych do rozwiązania problemów zdobyliśmy podczas realizacji sali koncertowej Akademii Muzycznej. Tym razem jednak stanęliśmy przed wyzwaniem nieporównywalnie większym. Ten fakt kazał nam wielokrotnie rewidować założenia i stale wsłuchiwać się w profesjonalny głos akustyków. Koncepcja Wielkiej Sali Koncertowej NOSPR, oparta początkowo na schemacie shoebox , uległa znacznym przemianom wraz z dołączeniem do zespołu projektantów z Nagata Acoustics. Poważnym problemem okazały się gabaryty sali podyktowane planowaną wielkością budynku. Wnętrze nadal miało kształt wydłużonego pudła z trzema (pierwotnie czterema) balkonami, ale ogromną rolę zaczęły w nim odgrywać rozbudowane antresole po obu stronach estrady oraz dwie kaskady miejsc na jej tyłach. Szybko okazało się, że głównymi elementami wpływającymi na akustykę, a co za tym idzie – także architekturę tej przestrzeni, nie będą ściany, ale sufit oraz balustrady tarasów i balkonów. Ich ciągłe modyfikacje dla uzyskania najlepszych efektów akustycznych i plastycznych stały się naszym głównym celem w okresie kilkunastu miesięcy pracy nad salą. Szef zespołu akustyków Yasuhisa Toyota od samego początku przyjął metodę współpracy polegającą na korygowaniu pomysłów architektów, a nie narzucaniu własnych rozwiązań. Jego stwierdzenie słuchamy także wzrokiem oddaje istotę przyjętego sposobu projektowania.

Jednak najważniejszym aspektem przy projektowaniu sal koncertowych jest czas pogłosu, który w głównej mierze definiuje komfort słuchania muzyki akustycz - nej. W dobrych salach koncertowych zwykle wynosi on ok. 2 sekund. Uzyskanie takiej wartości nie jest jednak łatwe. Trzeba sobie uświadomić, że każde kolejne odbi - cie fali dźwiękowej od przeszkody (z nich składa się po - głos), związane jest z dużą utratą jej energii, co sprawia, że dźwięk staje się coraz słabszy zanim w końcu dotrze do uszu słuchacza. Inaczej zachowują się też fale o różnych częstotliwościach – sposób ich odbicia uwarunkowany jest kształtem i gęstością powierzchni. Wszystko to sprowadza się do konieczności stosowania ciężkich i twardych materiałów budowlanych nawet dla takich elementów, które zwykle traktuje się jako wykończeniowe. Spełnienie tych wymagań okazało się niezwykle trudne i wymagało zupełnie nowych technologii projektowania i wykonawstwa. Po długich poszukiwaniach nasz wybór padł na wspomnianą już sklejkę brzozową, która w efekcie zadecydowała o charakterze obu sal koncertowych. Trudnym zagadnieniem było zaprojektowanie sufitu akustycznego, który odgrywa główną rolę w dystrybucji dźwięku w geometrii sali jaką ostatecznie przyjęliśmy. Jego założony ciężar właściwy (100 kg/m2) wykluczył użycie typowych materiałów. Zastosowaliśmy technologię natryskiwania betonu na grubą sklejkę, ułożoną wcześniej na konstrukcji stalowej. Biorąc pod uwagę fantazyjną formę sufitu, w dużej mierze wynikającą z wymagań akustycznych, etap ten jest największym wyzwaniem projektowym i wykonawczym.

Warsztat

Współczesne techniki komputerowego wspomagania projektowania umożliwiają niezwykle precyzyjne kształtowanie skomplikowanych form przestrzennych, co w połączeniu ze specjalistycznym oprogramowaniem akustycznym w znacznym stopniu usprawnia pracę. W projekcie obu sal koncertowych NOSPR wykorzystano aplikacje bazujące na parametrycznym modelowaniu przestrzennym – Rhinoceros oraz Grasshopper. Programy te pozwoliły przez cały czas precyzyjnie kontrolować i kształtować nieregularną geometrię płaszczyzn, lokalne parametry fizyczne elementów (np. ciężar właściwy), a na późniejszym etapie – przekształcać dotąd abstrakcyjne formy na setki oddzielnych i niepowtarzalnych segmentów przeznaczonych do wykonania przy pomocy obrabiarek CNC (sterowanych numerycznie). Program Rhinoceros stał się również główną platformą wymiany informacji między naszą pracownią i biurem akustycznym.

Model akustyczny

Ważnym sprawdzianem poprawności przyjętych rozwiązań projektowych stała się budowa modelu Wielkiej Sali Koncertowej, którą zaproponowali japońscy akustycy. Głównym celem tego przedsięwzięcia było przeprowadzenie precyzyjnych badań parametrów akustycznych, niemożliwych do zweryfikowania za pomocą technik komputerowych. Praca nad tą ogromną makietą w skali 1:10 trwała kilka miesięcy, a podjęła się jej łódzka firma Stangel. Sam model wykonano przede wszystkim z płyt MDF. Budowa makiety wymagała specjalnego projektu wykonawczego, a następnie, trwającego kilka tygodni, żmudnego wycinania poszczególnych elementów przy pomocy ploterów oraz obrabiarek CNC. Powstał też komplet okładzin ścian, wiernie oddających ustroje rozpraszające. Ponieważ zaś w sali koncertowej największą powierzchnię pochłaniającą dźwięk stanowi publiczność, sprowadzono z Japonii 1800 styropianowych foteli z siedzącymi, filcowymi figurkami. Końcowy efekt pozwolił pierwszy raz ocenić rzeczywistą urodę zaprojektowanej przestrzeni, ale przede wszystkim przystąpić do długotrwałych testów akustycznych. Do ich przeprowadzenia konieczne było uszczelnienie modelu i wypełnienie go azotem, co pozwoliło zbliżyć warunki w nim panujące do dziesięciokrotnie większej skali w rzeczywistości. Po zakończeniu każdej tury badań powstawała lista koniecznych do wprowadzenia zmian, co z kolei weryfikowano w następnym etapie. Wyniki ostatniego testu potwierdziły poprawność wprowadzonych rozwiązań i okazały się niezwykle obiecujące w porównaniu z analogicznymi danymi z kilku innych sal koncertowych, badanych wcześniej tą metodą.

Budowa i bezkompromisowość

Przyjęte w projekcie wysokie wymagania akustyczne oraz indywidualne rozwiązania technologiczne i materiałowe sprawiły, że realizacja obiektu z trudem mieści się w procedurach administracyjnych związanych ze sztywnymi zapisami Prawa zamówień publicznych. Jedynie dzięki zrozumieniu władz samorządowych, wsparciu ze strony przyszłego użytkownika i zaangażowaniu wykonawców budowa w zaskakującym tempie jest kontynuowana z zachowaniem oczekiwanych standardów. Kluczową dla jakości obiektu jest praktyka testowania rozwiązań przed ich właściwym wykonaniem. Dla każdego ważnego elementu przygotowywany jest mock-up, który służy weryfikacji pomysłów i podejmowaniu decyzji o realizacji. Budowa nowej siedziby NOSPR wchodzi obecnie (czerwiec 2013) w fazę wykończeniową. W kwietniu przyszłego roku planowane jest zakończenie inwestycji i najważniejsza dla muzyki – faza strojenia sali.

Tekst: Tomasz M. KoniorWspółpraca: Aleksander NowackiOpracowanie: Anna Żmijewska