Architektoniczna spuścizna socrealizmu w Berlinie i Warszawie

Przełom po 1989 uruchomił dyskusję na temat architektonicznej spuścizny minionej epoki. Na wystawie przykłady najważniejszych budowli, detale architektoniczne, rzeźby, mała architektura oraz założenia urbanistyczne w kontekście historycznym, politycznym i społecznym powstania i funkcjonowania obu założeń architektonicznych.

Architektoniczna spuścizna socrealizmu w Berlinie i Warszawie. Karl–Marx–Allee – Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa

Berlin, Deutsches Historisches Museum (24.08–9.09.2011)
Warszawa, galeria plenerowa Domu Spotkań z Historią (28.09–27.11.2011)

Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, Urząd Konserwatora Miasta i Landu Berlin, Dom Spotkań z Historią, Niemieckie Muzeum Historyczne i Winfried Brenne Architekten zapraszają na wernisaż wystawy zatytułowanej Architektoniczna spuścizna socrealizmu w Berlinie i Warszawie. Karl–Marx–Allee – Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa: 24 sierpnia (środa) 2011, godz. 14.30, Berlin, dziedziniec Deutsches Historisches Museum, Unter den Linden 2. Ekspozycja, od 28 września br., będzie również prezentowana w Warszawie, w galerii plenerowej Domu Spotkań z Historią na skwerze im. ks. Twardowskiego.

Wystawa prezentuje dziedzictwo architektoniczne socrealizmu na przykładzie dwóch wielkich realizacji: Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM) w Warszawie i Karl-Marx-Allee (KMA) w Berlinie. Na kilkudziesięciu zdjęciach, archiwalnych i współczesnych, pokazano przykłady najważniejszych budowli, detale architektoniczne, rzeźby, małą architekturę oraz założenia urbanistyczne. Teksty do wystawy opisują kontekst historyczny, polityczny i społeczny powstania i funkcjonowania obu założeń architektonicznych i urbanistycznych. Autorką scenariusza wystawy jest architekt Maria Wojtysiak, a autorem projektu graficznego – Łukasz Kamieniak.

Socrealizm wpłynął w znacznym stopniu na krajobraz państw byłego bloku wschodniego, a jego spuścizna architektoniczna nadal wzbudza ogromne emocje. Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa i Karl–Marx–Allee – to zespoły budowlane, które stały się sztandarowymi projektami odbudowy Warszawy i Berlina Wschodniego po II wojnie światowej i czołowymi przykładami socrealizmu w tej części Europy. Zarówno budowa MDM w Warszawie i KMA w Berlinie miały jeden cel – ukazać potęgę nowego ustroju. Przełom roku 1989 zdjął z takich miejsc, jak MDM i KMA parasol ochronny władz i uruchomił dyskusję na temat architektonicznej spuścizny minionej epoki.

Ekspozycja została przygotowana w ramach programu kulturalnego prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej, 20-lecia partnerstwa Warszawy i Berlina oraz podpisania „Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec”.

Wystawa stanowi kolejny etap realizacji projektu „Tożsamość Miasta. Modernizm i Antymodernizm w powojennym dziedzictwie kulturowym” zainicjowanego przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków oraz Urząd konserwatorski Miasta Berlina, do którego włączyło się szereg instytucji polskich i niemieckich. Projekt obejmuje m.in. badania nad dziedzictwem architektonicznym socrealizmu oraz opracowanie wytycznych dla jego ochrony.

WARSZAWA
Niemieckie działania wojenne lat 1939–44 doprowadziły do zniszczenia Warszawy na niespotykaną dotąd skalę; 72% zabudowy mieszkaniowej miasta zostało zburzone i spalone. Działające od lutego 1945 roku Biuro Odbudowy Stolicy rozpoczęło inwentaryzację zniszczeń.
W czerwcu 1945 roku Rada Ministrów podjęła decyzję o odbudowie Warszawy. Zgodnie z wizją zawartą w Planie Sześcioletnim Odbudowy Warszawy z 1950 roku, autorstwa prezydenta Bolesława Bieruta, nowa Warszawa miała stać się miastem socrealistycznym. Jednym z priorytetowych założeń była budowa zespołu osiedli mieszkaniowych w ścisłym centrum stolicy. W myśl sztandarowego hasła kreatorów socrealistycznej Warszawy – głoszącego wprowadzenie robotników do śródmieścia. Dlatego też założenie projektowanej Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej oparto o najważniejszą arterię Śródmieścia – ulicę Marszałkowską. Priorytetem było wykreowanie nowej, monumentalnej, reprezentacyjnej przestrzeni miejskiej. Aby zrealizować projekt, wyburzono wiele starych kamienic.
Prace projektowe powierzono zespołowi Pracowni „MDM” pod kierownictwem Józefa Sigalina; wraz z nim głównymi projektantami byli: Stanisław Jankowski, Jan Knothe i Zygmunt Stępiński. MDM miało zasiedlić 45 tysięcy mieszkańców, a budynki miały wyróżniać się wyższym od przeciętnego standardem. Zaplanowano wiele obiektów użyteczności publicznej. Prace nad kolejnymi odcinkami MDM I, II i III – trwały od 1950 do 1956 roku.

Realizację projektu rozpoczęto od placu Konstytucji i jego otoczenia (MDM I, od ul. Wilczej do placu Zbawiciela). Na placu, który otrzymał kształt wydłużonego prostokąta, wybudowano budynki mieszkalne z podcieniami i hotel, zdobione m.in. rzeźbami przedstawiającymi robotników, wykonanymi w stylu socrealizmu. Na odcinku MDM II (od placu Zbawiciela do placu Unii Lubelskiej), wzdłuż ul. Marszałkowskiej, wśród nielicznych zachowanych budynków, powstała nowa zabudowa. Architektura tego odcinka, wraz z dekoracją i wszystkimi cechami stylowymi, jest tożsama z etapem I. Na placu Zbawiciela budynki rozplanowano wokół okrągłego placu. Centralną część MDM III – Osiedle Latawiec – którego głównym projektantem była Zofia Sekrecka, tworzą budynki nawiązujące do architektury francuskiej z przełomu XVI i XVII wieku, usytuowane wzdłuż ośmiobocznego placu (na osi Alei Wyzwolenia). Zbudowane z wielkim rozmachem osiedle MDM miało reprezentacyjny charakter i wielkomiejski szyk. Wzorowane na formach klasycystycznych czy renesansowych budynki w stylu socrealistycznym dekorowano wydatnymi gzymsami i attykami. Wysokie partery ukryto w ciągach arkadowych podcieni, nad którymi powstały rozległe tarasy. W myśl obowiązującej zasady syntezy sztuk architekturę wzbogacono monumentalnymi rzeźbami figuralnymi, płaskorzeźbami, metaloplastyką, mozaikami, sgrafitto, elementami małej architektury, misternie projektowano posadzki placów i ulic oraz układy zieleni. Stworzono nowe oblicze Śródmieścia Warszawy.

BERLIN
Po II wojnie światowej Berlin, podzielony na część wschodnią i część zachodnią, stał się miejscem bezpośredniej rywalizacji systemów politycznych. Podział ten widoczny jest również do dziś w architekturze i układzie urbanistycznym miasta. Spektakularnym projektem odbudowy we wschodniej części Berlina jest monumentalna aleja Karl-Marx-Allee (do 1961 roku aleja Stalina), położona w dzielnicach Friedrichshain i Mitte. Magistrala, przy której wybudowano kompleks urbanistyczny, przebiega wzdłuż zniszczonej podczas wojny Große Frankfurter Straße (Frankfurter Allee), jest częścią osi wschód-zachód, przecinającej Alexanderplatz, Marx-Engels-Forum, aż do bulwaru Unter den Linden. Po wojnie priorytetem było budownictwo mieszkaniowe, ale KMA miała służyć również jako reprezentacyjna przestrzeń ulicznych parad i pochodów.

Powstające tuż po wojnie budowle nawiązywały do tradycji przedwojennego modernizmu. Po roku 1950 nastąpił zwrot ku budownictwu monumentalnemu, opartemu na kompozycjach barokowych. Pierwszym, zrealizowanym zgodnie z doktryną architektoniczną stalinizmu, modelowym obiektem w Berlinie był gmach ambasady Związku Radzieckiego (1949–51) przy bulwarze Unter den Linden. Konkurs na projekt reprezentacyjnej alei Stalina ogłoszono w 1951 roku. Została zaprojektowana w nowym, socrealistycznym stylu. Hermann Henselmann i autorzy pozostałych zwycięskich projektów utworzyli sześć zespołów dla sześciu planowanych etapów budowy. W grudniu 1952 roku oddano do użytku pierwsze mieszkania, w 1953 roku ukończono zachodni odcinek alei Karola Marksa i plac Strausberger, a rok później zamknięto pierwszy etap budowy alei Karola Marksa.
Po śmierci Stalina w 1953 roku nastąpiły zmiany, które miały wpływ na politykę urbanistyczną NRD. Czas monumentalnych budowli się skończył, a przyszłość widziano w powszechnym uprzemysłowieniu technologii budowlanej; od połowy lat 50. eksperymentowano w NRD z elementami prefabrykowanymi. Drugi etap budowy Karl-Marx-Allee przybiegał już według nowej doktryny i w nowej technologii (płyty betonowe).
Dziś Karl-Marx-Allee, jako oś urbanistyczna, kojarzona jest przede wszystkim z „socrealistycznym klasycyzmem”. Stała się nie tylko pomnikiem odbudowy, ale także ważną arterią komunikacyjną Berlina, której przewrotnie sławę przyniosły protesty robotników budowlanych strajkujących przeciwko decyzjom o zwiększeniu norm wydajności pracy w 1953 roku.

Organizatorzy: Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, Urząd Konserwatora Miasta i Landu Berlin, Dom Spotkań z Historią, Niemieckie Muzeum Historyczne, Winfried Brenne Architekten. Partnerzy: Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, Instytut Polski w Berlinie. Sponsorzy: Grupa Capital Park, Centrum Bankowo-Finansowe „Nowy Świat” S.A.

Wystawie towarzyszy album: Architektoniczna spuścizna socrealizmu w Berlinie i Warszawie. Karl–Marx–Allee – Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, zawierający ponad 100 zdjęć archiwalnych i współczesnych.

Dom Spotkań z Historią (DSH) – instytucja kultury m. st. Warszawy – zajmuje się popularyzowaniem historii XX wieku Polski i Europy Środkowo-Wschodniej. Organizuje wystawy, pokazy filmowe, spotkania ze świadkami, seminaria, warsztaty edukacyjne, akcje miejskie oraz prowadzi działalność wydawniczą i dokumentacyjną. DSH ściśle współpracuje z Ośrodkiem KARTA oraz innymi organizacjami i środowiskami w kraju i za granicą. Więcej informacji www.dsh.waw.pl.