Dwór – „dom pański” stanowił szczególne zjawisko w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska. Terytorium, na którym znajdują się przedstawione na wystawie dwory, to ziemie Śląska i Łużyc, ale Śląska Dolnego, mniej więcej w jego obecnych granicach, które odpowiadają tylko częściowo tym, jakie istniały w XVI i XVII wieku. Pojęcie Dolnego Śląska pochodzi już z XV wieku, kiedy to wydzielono dawne księstwo opolskie jako Śląsk Górny – Silesia Superior oraz Śląsk Dolny – Silesia Interior. Podział ten nigdy nie był geograficznie precyzyjny i granice się zmieniały, zachowując jednak w przybliżeniu podział wzdłuż brzegu Nysy Kłodzkiej, pozostawiając jednak po stronie Dolnego Śląska ziemie całego księstwa brzeskiego. Granice te, jak wiadomo, nie odpowiadają w pełni współczesnemu podziałowi, który dawne księstwo brzeskie przyjmuje w granice „Opolszczyzny”, czyli województwa opolskiego.Czytaj też: Architektura renesansu: przykłady, cechy, przedstawiciele |
Określenie „dwór” jest terminem niejednoznacznym. Prawie we wszystkich językach europejskich oznacza zespół ludzi towarzyszących i podległych swojemu panu (dwór książęcy, biskupi, królewski czy cesarski), ale też budynek - “pałac”, który “pan” wraz ze swym otoczeniem zamieszkiwał. Budynek ten, umieszczony pierwotnie we wczesnośredniowiecznym grodzisku, istniał również w obronnym, średniowiecznym zamku. Pałac ten został przeniesiony w teren w formie późnośredniowiecznej siedziby rycerskiej. Podstawowymi elementami takiego średniowiecznego dworu rycerskiego były: dom mieszkalny rycerza, służące mu budynki o przeznaczeniu gospodarczym albo półgospodarczym i – co ma znaczenie podstawowe aż do czasów nowożytnych – system obronny: mur obwodowy oraz fosa zawsze napełniona wodą. O wyglądzie tych pierwotnych dworów rycerskich, które powstawały w pierwszej połowie XIV wieku, może dać wyobrażenie tak zwany zamek w Ciepłowodach – w istocie obronna siedziba rycerska z domem mieszkalnym, który przybrał tu kształt wieży. Wieżowa forma mieszkania jest nawiązaniem do znanej niemal w całej Europie tradycji, która od XI–XII wieku przetrwała aż do czasów nowożytnych i – mimo że na terenie Śląska zachowało się właściwie niewiele wież mieszkalnych – wolno przypuszczać, że ta właśnie wieżowa forma była stosowana znacznie częściej niż sądzimy, ukryta w murach późniejszych budynków dworskich. Wieżowe dwory powstawały też w XVI wieku, chociaż z tego okresu zachowało się ich bardzo mało (Jaszkowa Górna, Pastuchów).
Początki wznoszenia renesansowych dworów sięgają pierwszych lat XVI wieku, największy jednak rozwój budownictwa dworskiego przypadał na drugą połowę tego stulecia i trwał nieprzerwanie do lat dwudziestych XVII wieku. Były to okazałe, murowane budynki wznoszone przy udziale działających wówczas na Śląsku włoskich architektów, budowniczych i kamieniarzy, toteż wiele z nich jest przykładem znakomitej architektury renesansowej o włoskim rodowodzie Na terenie całego Śląska powstała wielka liczba dworów szlacheckich, przekraczająca znacznie liczbę dwustu. Można rzec, że Śląsk i sąsiednie Łużyce stały się w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku krainą dworów. Późniejsze przebudowy i przemiany sprawiły, że wiele z tych dworów całkowicie utraciło swój renesansowy charakter.
Renesansowy dwór śląski to przeważnie niezbyt wielki budynek, murowany z nieobrobionego kamienia z użyciem cegły, tynkowany (poza nielicznymi wyjątkami), często ozdobiony dekoracją sgraffitową, prawie zawsze piętrowy i podwyższony licznymi szczytami. Dwór właściwie zawsze związany był z folwarkiem – czasem odgrodzony od niego fosą, sporadycznie zaś odseparowany od zabudowań folwarcznych. Dwór służył folwarkowi jako mieszkanie jego właściciela i jednocześnie przez ten folwark był obsługiwany. Architektura tego „domu pańskiego” odróżnia go jednak istotnie od zabudowy gospodarczej czy mieszkalnej samego folwarku, a jego przeznaczenie uwidacznia się już nie tylko w jego wielkości, ale głównie w wyposażeniu elewacji w kamienne obramienia okienne, portale (nierzadko o bogatej architekturze), szczyty i wysokie dachy. Wydzieleniu z folwarku służyła niejednokrotnie głęboka fosa wodna, czasem obwiedziona kamiennymi murami, z mostem służącym jako główne wejście do dworu.
W otoczeniu samego budynku dworu dokonywały się ważne zmiany zależne od zamożności właścicieli. W miejscu dawnych ogrodów warzywnych powstawały ogrody ozdobne, znacznie częściej jednak rozległe parki, które tym dawnym szlacheckim siedzibom nadawały znamiona rezydencji. Wraz z przemianami w zabudowie folwarcznej i otoczeniu dworu następowały przebudowy wewnątrz samego budynku i tylko niekiedy te przemiany wzbogacały architekturę szesnasto- i siedemnastowiecznych wnętrz – przeważnie były to gospodarcze przeróbki, które przyczyniały się do tego, że traciły one swój oryginalny charakter. Drewniane, nierzadko malowane stropy ulegały wymianie, zamurowywano stare armaria (rodzaj szafy ściennej), a ściany poddawano wielokrotnym malowaniom i wymianom tynków. Pozostawały jedynie elementy konstrukcji, jak sklepienia, czasem z ich sztukatorskim wystrojem. Pozostawiano również inne elementy trwałe, przede wszystkim portale i kamienne obramienia okienne, które dla pokoleń nowych właścicieli dworu stanowiły zawsze istotny wyróżnik ich domu.
Mimo wspomnianych przebudów i zmian nowożytne dwory Śląska, poza bardzo nielicznymi, trwały przez wieki, stanowiąc świadectwo czasu ich powstania. Tak było aż do czasu utraty właścicieli, będącej rezultatem całkowitej wymiany ludności na Dolnym Śląsku i części Łużyc po drugiej wojnie światowej. Obecnie wiele z nich to już tylko pozostałości dworów, niemal całkowicie zniszczonych. Jednak dzięki dokonywanym w ostatnich latach zmianom własnościowym udało się odmienić tragiczny los niektórych dworów – z pietyzmem odnawiane lub wręcz podnoszone z ruin powinny stać się zachętą do podejmowania szeroko zakrojonych działań na rzecz ratowania tych unikatowych w skali europejskiej zabytków i tym samym zachowania specyfiki kulturowego krajobrazu Dolnego Śląska.
kurator: Beata Fekecz-Tomaszewska
