Spis treści
- Pawilon Cepelii. Remont pozwolił odzyskać utracone
- Pawilon Cepelii – historia
- Posadowienie pawilonu Cepelii w Warszawie
- Bryła Cepelii. Konstrukcja zniosła próbę czasu
- Elewacje Cepelii odtwarzano m.in. na podstawie zdjęć
- Zadaszenie Cepelii. Piąta elewacja z piramidami
- Z elementów wnętrza do renowacji nadawały się nieliczne
i
Pawilon Cepelii. Remont pozwolił odzyskać utracone
Czas transformacji ustrojowej nie był zbyt łaskawy dla artefaktów pozostałych po PRL-u. Dotyczy to również architektury. W tym okresie powstało wiele ciekawych budynków wartych zachowania, zarówno jako znak tamtych czasów, jak i wartość artystyczna. Szczególnie zagrożone okazały się pawilony, częstokroć zaprojektowane jako wizytówki współczesnej, awangardowej wówczas architektury, które jednak z racji położenia na atrakcyjnych działkach w centrum miasta, przestały istnieć. W ten sposób utraciliśmy bezpowrotnie z krajobrazu Warszawy Supersam, pawilony Emilia i Chemii, a także wiele innych na obszarze całej Polski.
Świadomość wartości powojennej architektury jest obecnie coraz większa. Znajduje to odbicie m.in. w obejmowaniu kolejnych budynków ochroną konserwatorską. Pawilon Cepelii do rejestru zabytków został wpisany w 2019 roku przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
i
Pawilon Cepelii – historia
Projekt budynku został wykonany w latach 1961-1964 przez Zygmunta Stępińskiego, jednego z najbardziej znanych architektów tamtego okresu. Pomyślany był jako część kompozycji otwartego narożnika skrzyżowania ulicy Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskich, ze ścianą hotelu Metropol w tle. Układ ten miał swoje źródło w ortodoksyjnej modernistycznej koncepcji miasta – komponowanego rzeźbiarsko i zabudowanego wolnostojącymi obiektami w relatywnie otwartej przestrzeni. Projekt prowadził dialog w swej otwartej kompozycji z Rotundą PKO i tworzył przestrzeń prowadzącą, z poszerzonej już ulicy Marszałkowskiej (w stosunku do tej przedwojennej), w kierunku wielkiej pustki Placu Defilad, zdominowanego przez Pałac Kultury i Nauki.
Budynek, pomyślany jako salon ekspozycyjno-handlowy polskiej sztuki ludowej został zaprojektowany i zrealizowany jako dwukondygnacyjny pawilon z podpiwniczeniem. Zakładano wizualne otwarcie ekspozycji na zewnątrz i przenikanie się wnętrza z przestrzenią ulicy. Dla spełnienia tych celów budynek wybudowano w szkieletowej konstrukcji stalowej wspartej na słupach, zamknięty przeszklonymi ścianami osłonowymi. Dążenie do jak największego otwarcia elewacji zaowocowało zredukowaniem pomieszczeń ze ścianami, w tym administracyjnych i zaplecza sanitarno-socjalnego. Pawilon oddano do użytku na początku 1966 roku. Czternaście lat później nastąpiła zmiana aranżacji wnętrz wprowadzająca liczne elementy drewniane i w znaczącym stopniu zacierająca pierwotny charakter. Poważniejsze i dramatyczne zmiany zaczęły się w latach 90., gdy wobec niewystarczających dochodów zaczęto wydzielać w budynku osobne lokale pod wynajem. Wywołało to szereg radykalnych zmian. W 1994 roku wobec postępującej degradacji blaszanych paneli elewacyjnych i braku środków na ich renowację zasłonięto je lichymi płytami kompozytowymi w jaskrawopomarańczowym kolorze. Obrazu degradacji dopełniło zainstalowanie na dachu ogromnego ekranu multimedialnego i instalacji dla nadmuchiwanych reklam oraz wykorzystanie całości elewacji pod banery reklamowe.
W 2019 roku, po ponad pół wieku działalności, Cepelię zamknięto – od tej chwili budynek stał pusty. Pojawiły się nawet pomysły na jego rozbiórkę, mające odbicie również w projekcie MPZP, zakładającym wysoką zabudowę narożnika ulicy Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskich, jednak wpis do rejestru zabytków uniemożliwił takie rozwiązanie. W międzyczasie właścicielem budynku została spółka Sienna 111, dążąca do odbudowy pawilonu z przeznaczeniem komercyjnym na miejską funkcję usługową. Pierwsza propozycja wykorzystania pawilonu na lokal McDonald’s spotkała się ze skutecznym sprzeciwem Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wówczas właściciel poprosił o pomoc architekta Andrzeja M. Chołdzyńskiego. Po uzgodnieniu przez architekta projektu z konserwatorem zabytków Urząd Dzielnicy Śródmieście wydał decyzję o warunkach zabudowy dla odtworzenia pierwotnego kształtu pawilonu, a następnie pozwolenie na budowę dla projektu budowlanego sporządzonego przez pracownię Andrzeja M. Chołdzyńskiego.
Odbudowa ta była niemałym wyzwaniem z wielu przyczyn. Pierwszą był zły stan techniczny budynku. Szczegółowe ekspertyzy wykazały, że konstrukcja jest w dobrym stanie, co umożliwia odbudowę. Natomiast większa część struktur elewacyjnych uległa degradacji, co wyklucza jej renowację. Uniemożliwiłyby to również współczesne wymagania techniczne – pierwotne przeszklenia z nieocieplonych profili stalowych, z pojedynczym szkleniem, nie spełniają obecnie żadnych standardów użytkowych. Konieczne było odtworzenie elewacji na nowo, co wymagało szczególnej staranności w projektowaniu, by uniknąć efektu „makiety”.
Trudność stanowiły również braki w dokumentacji. Zachowany w archiwach tzw. projekt wstępny był sporządzony w postaci uogólnionej, niezawierającej szczegółów ani wymiarowania wielu istotnych elementów. Dotyczy to również tych części budynku, które zostały utracone w późniejszym okresie, w tym tak istotnych, jak przedsionki wejściowe, gabloty zewnętrzne oraz schody wewnętrzne. Elementy te musiały być odtwarzane na podstawie dostępnych zdjęć archiwalnych oraz interpolacji rysunków projektowych, przy czym zdjęcia wykazały, że część z nich (w tym przedsionki i gabloty) została wykonana inaczej, niż było to widoczne w projekcie. Zmieniło to odtwarzanie stanu pierwotnego w precyzyjną grę opartą w dużej mierze na intuicji.
- Zobacz także: Cepelia pięknie świeci po zmroku. Przemiana to spektakularna, a Rotunda spogląda z zazdrością
i
Posadowienie pawilonu Cepelii w Warszawie
Istniejące podpiwniczenie obiektu obejmuje jedną kondygnację podziemną, dodatkowo wycofaną od strony ulicy Marszałkowskiej ze względu na planowaną ówcześnie linię metra. To sąsiedztwo oraz przewidywany skomplikowany charakter prac spowodowały, że tylko mały fragment podziemia powiększono do granic działki i zrezygnowano z rozbudowy części podziemnej w kierunku ulicy Marszałkowskiej. Ograniczono się jedynie do podbicia istniejących fundamentów i obniżenia płyty podłogowej na gruncie celem zwiększenia wysokości użytkowej pomieszczeń. Podziemie zostało przeznaczone zarówno na rozszerzenie powierzchni ekspozycyjno-sprzedażowej, jak i pomieszczenia techniczne, magazynowe i zaplecza. Parter i podziemie połączono schodami będącymi drugą repliką tych zaprojektowanych i zrealizowanych w latach 60. między parterem a piętrem.
Odbudowa ta była niemałym wyzwaniem z wielu przyczyn. Pierwszą był zły stan techniczny budynku. Szczegółowe ekspertyzy wykazały, że konstrukcja jest w dobrym stanie, co umożliwia odbudowę. Natomiast większa część struktur elewacyjnych uległa degradacji, co wyklucza jej renowację. Uniemożliwiłyby to również współczesne wymagania techniczne – pierwotne przeszklenia z nieocieplonych profili stalowych, z pojedynczym szkleniem, nie spełniają obecnie żadnych standardów użytkowych. Konieczne było odtworzenie elewacji na nowo, co wymagało szczególnej staranności w projektowaniu, by uniknąć efektu „makiety” – podkreślają architekci
Bryła Cepelii. Konstrukcja zniosła próbę czasu
Część nadziemna składa się z dwóch kondygnacji: piętra wypełniającego zewnętrzny obrys budynku oraz podciętego przeszklonego parteru, tworzącego podcień wokół, prawie na całym jego obwodzie. Oba poziomy przeznaczone są na cele handlowo-ekspozycyjne, przy zachowaniu jak największej przejrzystości i zredukowaniu podziałów wewnętrznych.
Konstrukcję części nadziemnej stanowi szkielet stalowy, złożony ze słupów dwugałęziowych 2 x C180 w poziomie parteru i 2 x C140 w poziomie piętra, w rozstawie podłużnym 5,4 m i poprzecznym 10,2 m. Między słupami rozpięte są zdwojone kratownice główne stropu międzypiętrowego o wysokości 0,65 m oraz pojedyncze kratownice dachu o wysokości 0,45 m, w rozstawie 5,4 m, z częściami wspornikowymi 3,2 m, połączone kratownicami drugorzędnymi w rozstawie 2,14 m (strop) i 3,15 m (dach), na których opiera się strop z płyt żelbetowych korytkowych.
Ekspertyza z 2018 roku wykazała, że stan konstrukcji jest dobry, zapewniający wystarczającą nośność. Pozwoliło to na zachowanie jej w całości, w roli konstrukcji głównej budynku, z wykonaniem niezbędnych wzmocnień oraz zabezpieczeniem antykorozyjnym i ogniowym zgodnie z obowiązującymi obecnie przepisami. Wolne przestrzenie między pasami kratownic wykorzystane są na rozprowadzenie ciągów instalacyjnych. Kratownice, podobnie jak w oryginalnym projekcie, będą zakryte sufitami podwieszonymi, a słupy obudowane osłonami ze stali nierdzewnej.
- Czytaj również: Ładne, bo czyste. Czyli dlaczego tak łatwo polubiliśmy nową Cepelię, a starą byliśmy gotowi burzyć
i
Elewacje Cepelii odtwarzano m.in. na podstawie zdjęć
Elewacje, w szczególności przeszklenia i okładziny aluminiowe, były zbyt zniszczone, co wykluczało ich renowację i powtórne użycie. Jedynym wyjątkiem jest oryginalna ceramiczna okładzina autorstwa Stanisława Kucharskiego w północno-zachodnim narożniku parteru, która po oczyszczeniu i uzupełnieniu wróciła na swoje miejsce.Na podstawie szczegółowej ikonografii, w tym archiwalnych projektów, detale budynku zostały odtworzone przy użyciu współczesnych technologii spełniających aktualne warunki techniczne i wymagania normatywno-użytkowe. Dla elewacji przeszklonych przewidziano zastosowanie nowych systemów termoizolowanych profili stalowych lub aluminiowych z wkładką stalową o możliwie najmniejszym przekroju, spełniającym jednak warunki statyczne. Aby osiągnąć pierwotną przejrzystość budynku, zaplanowano użycie zestawów szyb dwukomorowych ze szkła odżelazionego, niebarwionego, o niskim współczynniku odbicia światła – na poziomie 10%.
Zadaszenie Cepelii. Piąta elewacja z piramidami
W projekcie Zygmunta Stępińskiego dach został potraktowany jako piąta elewacja widoczna z pięter sąsiednich budynków, ukształtowana rzeźbiarsko jako kompozycja dwóch pryzmatycznych świetlików i wielopołaciowej powierzchni tworzącej szereg wydłużonych trójkątnych piramid. Założeniem odbudowy było przywrócenie pierwotnego charakteru dachu m.in. przez usunięcie nabudowanych elementów instalacyjno-reklamowych, rekonstrukcję świetlików i wymianę pokrycia na blaszane, zgodne z pierwotnym projektem, z dodaniem izolacji cieplnych i przeciwwodnych, spełniających współczesne wymagania. Szczególnie ważne jest w tym przypadku zachowanie dachu w stanie wolnym od elementów gabarytowych instalacji technicznych.
i
Z elementów wnętrza do renowacji nadawały się nieliczne
Przywrócenie oryginalnego charakteru wnętrz pawilonu wymagało przede wszystkim rozbiórki wszystkich wtórnie wprowadzonych pomieszczeń i ich wystroju. Inwentaryzacja wykazała, że tylko nieliczne elementy nadają się do renowacji i ponownego wykorzystania – były to fragmenty ściany wewnętrznej pokryte okładziną ceramiczną (taką samą jak na elewacjach), oraz stalowe drzwi szybu windy towarowej, przeznaczone do wyeksponowania w pozycji stale otwartej. Pozostałe elementy, takie jak wykończenia posadzki, sufitów, okładzin, oświetlenia oraz wewnętrznych schodów, w lekkiej konstrukcji stalowej z drewnianymi stopnicami zawieszonymi na centralnej belce, odtworzono na podstawie zachowanych rysunków i zdjęć. Ze względu na przyszłą funkcję przestrzeń ekspozycyjną powiększono o wspomnianą część kondygnacji podziemnej oraz zaprojektowano większe pomieszczenia sanitarne.
Rewaloryzacja pawilonu Cepelii, poprzedzona jego wpisem do rejestru zabytków, jest jednym z nielicznych takich przedsięwzięć przeprowadzonych w ścisłej współpracy z konserwatorem zabytków, mającym na celu zachowanie wartościowego przykładu modernistycznej architektury powojennej i wciągnięcie go na powrót w życie miasta.
