Noble architektury vs. nagrody publiczności. Realia konkursów architektonicznych

Spis treści

1. Nagroda pozwala zarobić i uwierzyć we własne siły
2. W dobie internetu to media dyktują warunki
3. Pritzker i UIA Gold Medal to architektoniczne Noble
4. Pritzker. Jak przebiega wybór laureata?
5. Pritzker. Wybór laureata rzadko jest niespodzianką
6. Pomijanie kobiet wśród laureatów

Nagroda pozwala zarobić i uwierzyć we własne siły

Wolf Prix, współzałożyciel biura Coop Himmelb(l)au, pytany przez nas o najważniejsze wyróżnienie w swoim dorobku, stwierdza prowokacyjnie:

Uwielbiam nagrody architektoniczne, które wiążą się też z otrzymaniem dużej sumy pieniędzy. Takich nagród właściwie nigdy nie mam dość. One oczywiście przynoszą też pewien prestiż, choć ja wolę na niego zarobić w inny sposób.

Temu austriackiemu dekonstruktywiście nie potrzeba jednak dodatkowego rozgłosu. Jego biuro ma swoje oddziały w Europie, Azji i Stanach Zjednoczonych i wciąż realizuje tam nowe budynki, które chętnie publikują media na całym świecie.

Czytaj także: Wolf D. Prix w cyklu Mistrzowie Architektury

Hiszpański architekt Fernando Menis zwraca jednak uwagę, że otrzymanie liczącego się w branży architektonicznej wyróżnienia, szczególnie na początku kariery, pozwala bardziej uwierzyć we własne siły i nie bać się podążać własną drogą. Hiszpański architekt tłumaczy:

Dla mnie najważniejszym wyróżnieniem była Oraá Canaries Architect Award. Dostałem ją w 1999 roku za MM House. To wydarzenie całkowicie zmieniło moje życie. Po raz pierwszy wygrałem samodzielnie i to pomogło mi uwierzyć, że mogę przyjmować nowe i większe wyzwania. Od tego czasu otrzymałem wiele innych nagród, ale to dlatego że, powiedzmy, mam więcej pewności siebie

Nagrody bywają też potwierdzeniem obranego kierunku działalności. Dla Stevena Holla jedną z ważniejszych był Złoty Medal Amerykańskiego Instytutu Architektów przyznany w 2012 roku za zaangażowanie w dziedzinie edukacji:

Mam poczucie, że to wyróżnienie stanowi wyraz poparcia dla moich poszukiwań teoretycznych i pracy na uczelni. Byłem w drodze na wykład na Uniwersytecie Columbia, kiedy otrzymałem telefon z Waszyngtonu o przyznaniu medalu, więc tym silniej odczułem, że jest on związany z moją działalnością edukacyjną.

W dobie internetu to media dyktują warunki

Własne nagrody przyznają organizacje zawodowe i fundacje, mniej lub bardziej prestiżowe wyróżnienia również firmy zajmujące się produkcją stali, miedzi, betonu czy cegły. Są konkursy na najlepsze wysokościowce, obiekty sportowe i galerie handlowe.

Czytaj także: 11. Nagroda Architektoniczna Prezydenta m.st. Warszawy. Ruszyły zgłoszenia

Przeglądy i rankingi organizują też wszystkie liczące się obecnie portale architektoniczne. Wydawałoby się, że o prestiżu wyróżnienia świadczy przede wszystkim skład dokonującej wyboru kapituły – im więcej cenionych architektów i osobistości świata kultury, tym ranga nagrody wyższa. Tyle tylko, że w dobie internetu to media elektroniczne dyktują warunki i to one decydują, jakie informacje w pierwszej kolejności przedostaną się do powszechnej świadomości.

Czytaj także: Polacy wśród najlepszych młodych architektów w Europie: Europe 40 Under 40 edycja 2023

Oskar Grąbczewski, który wraz z żoną Barbarą w 2009 roku otrzymał nagrodę Europe 40 under 40 dla najlepiej zapowiadających się architektów, mówi:

Różnego rodzaju nagrody i wyróżnienia są dla nas przede wszystkim dowodem uznania ze strony innych architektów i krytyków. Oczywiście staramy się do tych kwestii podchodzić z dystansem – to nie nagrody są celem naszej pracy, ale tworzenie dobrych przestrzeni publicznych, budynków, wnętrz. Nagrody w tym rzecz jasna pomagają – edukują i przyciągają inwestorów, dają nam u nich większe zaufanie, pomagają w promocji, wzmacniają naszą pozycję w negocjacjach ze zleceniodawcą i wykonawcą.

Nieco innego zdania jest pracujący w Niemczech architekt Piotr Kuczia:

O ile prestiżowe nagrody w konkursach o międzynarodowym rozgłosie pozwalają faktycznie na przejście do wyższej ligi i zaistnienie w świadomości społeczeństwa, o tyle te w pośledniejszych, krajowych konkursach nie owocują zwykle ani rozgłosem, ani nawałem nowych zleceń, a o ich wynikach debatuje się właściwie tylko w naszym środowisku.

Pritzker i UIA Gold Medal to architektoniczne Noble

Z powodu różnych kryteriów oceny, procedur nominacyjnych, a wreszcie doboru sędziów, trudno też jednoznacznie określić rangę niektórych nagród międzynarodowych. O miano architektonicznego Nobla zabiegają dwie ogólnoświatowe nagrody przyznawane żyjącemu twórcy. To Pritzker Award i Złoty Medal Międzynarodowej Unii Architektów (UIA Gold Medal). Jak możemy przeczytać na stronie uni architektów:

Ustanawiając w 1984 roku to najwyższe wyróżnienie, jakie architekt może otrzymać od przedstawicieli swojego środowiska, rada UIA żywi nadzieję, że będzie ono cieszyć się takim samym prestiżem jak nagroda Nobla w dziedzinie sztuki, nauki i pokoju.

Medal ten przyznawany jest co trzy lata w uznaniu społecznych zasług, jakie architekt poczynił w ciągu swojego życia i dokonań na polu popularyzacji architektury.

Czytaj także: David Chipperfield z nagrodą Pritzkera 2023. Zobacz jego najważniejsze realizacje

Nominacji mogą dokonywać jedynie przedstawiciele jednej z pięciu regionalnych Sekcji Członkowskich (zrzeszających architektów z Europy Zachodniej; Europy Wschodniej i Środkowego Wschodu; obu Ameryk; Azji i Oceanii oraz Afryki), przy czym każdej z nich wolno zgłosić tylko jednego kandydata.

Według regulaminu, w skład jury musi wejść również choć jeden reprezentant każdej z pięciu sekcji. Wydaje się, że to głównie dzięki temu Złoty Medal UIA dużo częściej niż inne międzynarodowe wyróżnienia trafia do projektantów spoza zachodniego kręgu kulturowego. 

Czytaj także: Pritzker 2023: typuje Bal Architektek 

W środowisku architektów medal darzony jest oczywiście ogromną estymą, nie przynosi on jednak laureatom takiego rozgłosu jak Pritzker, o którym co roku informują media na całym świecie. Zarząd fundacji Hyatt, który powołuje jury przyznające tę nagrodę, tłumaczy, że tworząc własne zasady wyboru laureatów, inspirował się procedurami, jakie wypracowała fundacja Nobla. Przypomnijmy, że to właśnie rygorystyczny, wielostopniowy proces selekcji spowodował, że Nobel uznawany jest dziś za najważniejszą nagrodę na świecie.

Pritzker. Jak przebiega wybór laureata?

Wybór laureata Pritzkera jest jednak nieco mniej skomplikowany. Członkowie kapituły powoływani są przez radę fundacji Hyatt na nieokreślony czas – mogą sędziować przez wiele lat i ustąpić, kiedy zechcą. W skład jury wchodzi 5-9 osób, przedstawicieli świata kultury, nauki i biznesu. Obecnie to m.in. architekci Alejandro Aravena, Glenn Murcutt (zdobywca Pritzkera w 2002 roku), Yung Ho Chang i Juhani Pallasmaa, ale też sędzia Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych Stephen Breyer czy Ratan Tata, założyciel i były prezes gigantycznego międzynarodowego holdingu Tata Sons.

Czytaj także: Architektura troski i buntu: rozmowa z Alejandro Araveną

Nominacje zgłaszają laureaci poprzednich edycji, uznani na arenie międzynarodowej architekci, naukowcy i ludzie kultury, ale też politycy. O ich głosy zabiega dyrektor zarządzająca fundacji, Martha Thorne. Własne propozycje mogą wysyłać mailem także osoby prywatne. Warunek – muszą posiadać tytuł architekta (decyzję odnośnie uwzględnienia tego typu kandydatur w procesie nominacji podejmuje oczywiście jury).

Czytaj także: Francis Kéré z nagrodą Pritzkera 2022

Podobnie jak w przypadku Nobla, nazwiska nominowanych nie są podawane do publicznej wiadomości. Zanim członkowie kapituły wybiorą zwycięzcę, udają się w architektoniczną podróż, podczas której osobiście oglądają najnowsze budynki zaprojektowane przez kandydatów.

Ten sposób wyłaniania laureata szczególnie wyróżnia Pritzkera na tle innych, ogólnoświatowych nagród architektonicznych (podobnie jest jeszcze w przypadku Mies van der Rohe Award, ale ta dotyczy realizacji na kontynencie europejskim).

Czytaj także: Riken Yamamoto laureatem Pritzkera. "Widząc różnice, dostrzegam podobieństwa"

Nagroda, przyznawana żyjącemu architektowi, którego prace charakteryzują się połączeniem talentu, wizji i zaangażowania, a zarazem wywierają istotny wpływ na życie ludzi i środowisko zabudowane, została ufundowana w 1979 roku przez Jaya i Cindy Pritzkerów, właścicieli międzynarodowej sieci hoteli Hyatt.

Jak tłumaczy ich najstarszy syn, Thomas J. Pritzker, dziś prezes fundacji Hyatt:

Doświadczenie zdobyte podczas realizacji obiektów hotelowych na całym świecie uświadomiło rodzicom, że architektura w znaczący sposób oddziałuje na ludzkie zachowania. Wierzyli, że nagroda rozbudzi świadomość społeczną, a także zainspiruje architektów do większej kreatywności.

Początkowo oprócz czeku na 100 tys. dolarów laureaci otrzymywali rzeźbę Henry’ego Moore’a ze specjalnej, limitowanej serii. Od 1987 roku nagrodzie finansowej towarzyszy medalion z brązu wykonany według wzoru zaprojektowanego przez słynnego architekta Louisa Sullivana. Na awersie grawerowana jest nazwa wyróżnienia i nazwisko laureata, na rewersie, w otoku, widnieją słowa: firmness, commodity,  delight, nawiązujące do trzech Witruwiańskich zasad: trwałości, użyteczności i piękna.

Pritzker. Wybór laureata rzadko jest niespodzianką

Co ciekawe, przez samych laureatów Pritzker niekoniecznie uznawany jest za najważniejszą nagrodę w karierze. Dla Glenna Murcutta, który otrzymał go w 2002 roku, istotniejsze były dwa inne wyróżnienia. Lindsay Johnston, jeden z tutorów Glenn Murcutt International Architecture Master Class, odbywających się co roku dwutygodniowych warsztatów architektonicznych, które organizuje Murcutt, wyjaśnia:

W 1973 roku za remont i rozbudowę domu własnego Glenn otrzymał Restoration and Renovation Award przyznawaną przez Australijski Instytut Architektów. Za pieniądze z tej nagrody odbył podróż dookoła świata, dzięki czemu poznał wiele znaczących budowli, które później wywarły duży wpływ na jego twórczość. Na początku lat 80. za swój innowacyjny projekt Marie Short House zdobył główną nagrodę w kategorii budynków mieszkalnych w kolejnym konkursie organizowanym przez Instytut. To wyróżnienie było bardzo ważne dla usankcjonowania jego niezwykle australijskiego podejścia do projektowania domów. Od tego czasu stał się też rozpoznawalny.

Richard Meier tłumaczy z kolei, że Pritzker nie przekłada się automatycznie na dodatkowe profity dla architekta. 80-letni dziś architekt mówi:

Nagrodę Pritzkera otrzymałem w 1984 roku, nie sądzę jednak, żeby to w jakikolwiek sposób wpłynęło na moją karierę. Wydaje mi się, że ta nagroda była przydatna, ale nie przyniosła mi jakichś wielkich korzyści.

Wybór laureata rzadko jest niespodzianką, jak bywa na przykład w przypadku Nobla. Pritzker wydaje się przede wszystkim nagrodą nagród, ukoronowaniem wieloletniej kariery i potwierdzeniem uznania, jakie architekt zdobył do tej pory. Jednym z nielicznych wyjątków była nagroda dla Chińczyka Wanga Shu w 2012 roku, dotąd znanego zachodniej opinii publicznej głównie z wielokrotnie publikowanego na łamach magazynów i portali muzeum w Ningbo. Ale i on na krótko przed Pritzkerem otrzymał trzy dość istotne nagrody architektoniczne, które pomogły rozpowszechnić jego twórczość w Europie i Stanach Zjednoczonych.

Pomijanie kobiet wśród laureatów

Werdykt jury Pritzkera raczej nie wzbudza też kontrowersji. Toczącą się ostatnio dyskusję wokół uhonorowania nagrodą w 1991 roku jedynie Roberta Venturiego, z pominięciem jego żony i wspólniczki Denise Scott Brown, trudno uznać za skandal.

Czytaj także: Amerykanie doceniają Scott Brown 

Przypomnijmy: w ubiegłym roku grupa studentek Harvard Graduate School of Design wystosowała list otwarty do członków obecnej kapituły, w którym domagała się przyznania Pritzkera również współautorce Uczyć się od Las Vegas. W odpowiedzi jurorzy tłumaczyli, że nie mogą podważać decyzji wcześniejszych sędziów, ale nic nie stoi na przeszkodzie, by Denise Scott Brown otrzymała nagrodę w którejś z kolejnych edycji.

Przy okazji o pomijaniu kobiet wśród laureatów swojego wyróżnienia przypomniał sobie Amerykański Instytut Architektów (AIA), w tym roku po raz pierwszy w ponadstuletniej historii przyznając Złoty Medal architektce. Laureatką tej prestiżowej międzynarodowej nagrody została pośmiertnie Julia Morgan (1872-1957), pierwsza kobieta, która otrzymała tytuł architekta Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Paryżu, autorka kilkuset obiektów na terenie Kalifornii i aktywistka walcząca o równouprawnienie kobiet.

Czytaj także: Własny pokój: historia kobiet w duńskiej architekturze

Własne medale w uznaniu zasług dla światowej architektury przyznają ponadto: wspomniana już Francuska Akademia Architektury, Muzeum Architektury Fińskiej wraz z Fińskim Stowarzyszeniem Architektów (SAFA) oraz Królewski Instytut Architektów Brytyjskich (RIBA). Medal brytyjski to najstarsze, istniejące do dziś międzynarodowe wyróżnienie w dziedzinie architektury. W 1848 roku ustanowiła go królowa Wiktoria w celu popularyzacji dokonań projektantów i od tego czasu przyznawany jest wybitnym architektom za znaczące zasługi na polu architektury lub też osobom, których praca pośrednio lub bezpośrednio przyczynia się do jej rozwoju.