Spis treści
- "Sedesowce" kontra normatywy. Jak powstał Manhattan?
- Jadwiga Grabowska-Hawrylak. Co jeszcze zaprojektowała we Wrocławiu?
"Sedesowce" kontra normatywy. Jak powstał Manhattan?
Kiedy powstawał projekt osiedla przy placu Grunwaldzkim we Wrocławiu, pokolenie powojennego wyżu demograficznego właśnie wchodziło w dorosłość, a ze wsi i mniejszych miejscowości wciąż napływali do większych miast nowi mieszkańcy.
Zobacz także: Nie tylko wielka płyta. Zobacz 9 najpiękniejszych bloków z PRL-u w Polsce
Potrzeby mieszkaniowe były zatem ogromne i mimo coraz większego nacisku na funkcję, nie zaś na estetykę, lokali wciąż brakowało. Kolejne osiedla stawiano pospiesznie, często bez otaczającej infrastruktury. Na lata 70. przypadły prace nad odgórnym systemem wznoszenia budynków mieszkalnych z wielkiej płyty, i chociaż założeniem systemu nie było ujednolicenie osiedli i okrojenie ich z elementów wyróżniających, pośpiech, z jakim próbowano łatać kryzys mieszkaniowy często determinował oszczędną formę bloków.
i
Tym większe wrażenie robi zespół mieszkaniowo-usługowy Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak zaprojektowany w 1967 roku we wrocławskim Miastoprojekcie. Przy Manhattanie pracowała niewielka grupa architektów - Grabowskiej-Hawrylak pomagali Zdzisław Kowalski, Włodzimierz Wasilewski i Krzysztof Sąsiadek. W proces tworzenia prefabrykatów zaangażowany był nawet mąż architektki, a przy makietach pomagał syn.
i
Osiedle powstawało aż 8 lat, od 1970 do 1978 roku, chociaż pierwsi mieszkańcy wprowadzili się tu już w 1972 r. Sześć 16-piętrowych bloków zwieńczonych świetlicami przeznaczonymi dla mieszkańców, wyrosło z niskich pawilonów handlowych przykrytych esplanadą. Skupiono na niej bezpieczny ruch pieszy, a pod jej zadaszeniem zaplanowano parking.
Zobacz także: Bloki i krakowska architektura PRL. 10 miejsc, które warto odwiedzić w Krakowie
Choć "Sedesowce" powstały z prefabrykatów, nie wzniesiono ich z wielkiej płyty, a w bardziej tradycyjnej technologii ramy H, czyli żelbetowego szkieletu wypełnionego elementami prefabrykowanymi. Charakterystyczne, ułożone naprzemiennie obłe płyty pomyślano nie tylko jako ozdoby fasad, ale i ochronę mieszkańców przed hałasem ulicy. Projekt zakładał wykonanie bloków z białego betonu. Całość miały ocieplać czerwone kafle ułożone na fasadzie oraz bujna roślinność na balkonach.
Na przeszkodzie stanęły oczywiście wieczne w PRL-u braki i niedobory. Kafle ułożono na elewacji (dziś przesłonił je styropian), ale nawet na słynnym zdjęciu Chrisa Niedenthala widać plamy farby i zabrudzenia z budowy. O odgórnych nasadzeniach roślin nie było oczywiście mowy. Największą zmianą był jednak beton - zamiast białego użyto szarego, ułatwiając identyfikację osiedla jako brutalistycznego.
Mimo gabarytów, niewielkiej odległości od historycznego centrum miasta, a nawet pomimo pierwotnej szarości betonu, w środowisku projekt oceniano bardzo dobrze. W ramach odgórnych normatywów ograniczających budownictwo mieszkaniowe, zespołowi Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak udało się stworzyć projekt wyjątkowy nie tylko w skali Wrocławia, ale i Polski, a dziś bez większych wątpliwości osiedle przy placu Grunwaldzkim można nazwać jednym z najpiękniejszych w kraju.
Anna Cymer w książce Architektura w Polsce 1945-1989 przytacza wypowiedź architektki z 1973 roku w czasopiśmie Architektura:
Przemysłowej produkcji i typizacji mieszkań towarzyszą nieuchronne cechy standardu, serii, zimnej rzeczywistości i monotonii, wykorzystanie zatem wszystkich możliwości, aby uzyskać w tym zespole, mimo prefabrykacji, pewną odrębność, wydawało się konieczne.
Osiedle zostało wpisane do rejestru zabytków. Niedawno przeszło remont elewacji, w trakcie którego wszystkie bloki przemalowano na biało, nawiązując do pierwotnych założeń. Pod tynkiem zniknęły zdobiące elewację kafle. W połowie 2021 roku w ramach prac remontowych wyburzono esplanadę ze względu na jej stan techniczny - trwa jej odbudowa.
i
Jadwiga Grabowska-Hawrylak. Co jeszcze zaprojektowała we Wrocławiu?
Oprócz "Sedesowców" architektka zaprojektowała we Wrocławiu m.in. "Mezonetowiec" czyli niewielki blok z tzw. mezonetami - niespotykanymi w PRL-u (a więc ekskluzywnymi) dwupoziomowymi mieszkaniami. Niedaleko Manhattanu stoi inny jej projekt - Dom Naukowca. Zaprojektowała budynek mieszkalny przy ul. Grunwaldzkiej 88. Współtworzyła koncepcję osiedla Gajowice.
Źródło: Anna Cymer, Architektura w Polsce 1945-1989, wyd. Centrum Architektury, NIAiU (2019).
Zobacz także: Wagon salonowy. Luksusy i boazerie - zobacz wnętrza wagonu, którym jeździli najważniejsi politycy PRL-u
