Trzy kamienice stały tuż przy granicy getta. Przedwojenna wyspa wśród nowoczesnej Warszawy doczeka się przebudowy

Spis treści

1. Waliców 14. Punkt oporu w czasie Powstania Warszawskiego
2. „Kamień i co”. Na bocznej ścianie budynku pojawił się mural
3. Waliców 10, 12 i 14. Ostatni zachowany fragment przedwojennej ulicy
4. Będzie renowacja! 3 kamienice zyskają funkcję biurową
5. Granica między nowym a dawnym pozostanie czytelna

Waliców 14. Punkt oporu w czasie Powstania Warszawskiego

Kamienica przy ul. Waliców 14 na warszawskiej Woli powstała w 1913 roku według projektu Wacława Heppena i Józefa Napoleona Czerwińskiego. Początkowo jej właścicielką była Ernestyna Golde, a większość mieszkańców kamienicy stanowili Żydzi. W latach 30. kamienica była miejscem kilku incydentów, m.in. pożaru wywołanego zanieczyszczeniem komina, czy aresztowań w trakcie malowania antypaństwowych haseł na murze.

Czytaj także: Kopiec Powstania Warszawskiego i park Akcji Burza. Teraz szczególnie warto go odwiedzić

W czasie niemieckiej okupacji kamienica przy ul. Waliców 14 znalazła się po stronie getta warszawskiego – parzyste numery ulicy włączono w obręb dzielnicy zamkniętej. Do budynku wprowadził się ponownie poeta Władysław Szlengel, który wcześniej przebywał w Związku Radzieckim. Mieszkanie jego rodziny stało się jednym z wielu przepełnionych lokali. Według niektórych relacji w mieszkaniach żyło nawet 14 osób.

W kamienicy osiedliły się wówczas inne żydowskie rodziny, m.in. rodzina Dawida Zylberta. Po likwidacji getta kamienica została częściowo opuszczona, ale ponownie odegrała ważną rolę w czasie Powstania Warszawskiego w 1944 roku. Budynek był jednym z punktów oporu – jego ślepa ściana służyła jako element barykady. 24 września niemieckie wojska, wspierane przez czołgi, zaatakowały pozycje powstańcze przy Waliców. Z użyciem samobieżnego ładunku wybuchowego – tzw. „goliata” – zniszczono front budynku. Kamienica została poważnie uszkodzona, a po zakończeniu walk jej mury pozostały nosić ślady po kulach i eksplozjach.

„Kamień i co”. Na bocznej ścianie budynku pojawił się mural

Po wojnie kamienica przy Waliców 14 przetrwała, choć jej stan techniczny systematycznie się pogarszał. Mimo to aż do 2004 roku była zamieszkana. Gdy opustoszała, rozpoczęły się starania o jej ochronę. Dzięki zaangażowaniu społeczników i miłośników historii w 2018 roku wpisano ją do rejestru zabytków, co uchroniło ją przed rozbiórką.

Czytaj także: Murale, muraliści i muraloza, czyli o dynamice warszawskiej sztuki wielkoformatowej

W 2009 roku na bocznej ścianie budynku od strony ulicy Grzybowskiej pojawił się duży mural. Składał się z prostego napisu „Kamień i co” oraz czerwonego balonika. Symbolika pracy – najpewniej odnosząca się do zagrożonego dziedzictwa – miała prowokować do refleksji nad losem powojennych zabytków. Obok umieszczono tablicę wyjaśniającą kontekst muralu i historię kamienicy, jednak z czasem została ona zniszczona.

Dziś budynek stoi pusty, otoczony nowoczesną zabudową – biurowcami, hotelami i osiedlami. Zabezpieczony płytami osb, czeka na decyzję, która przesądzi o jego przyszłości.

Waliców 10, 12 i 14. Ostatni zachowany fragment przedwojennej ulicy

Sąsiednie kamienice przy ul. Waliców 10 i 12, podobnie jak budynek pod numerem 14, znajdowały się na obrzeżach warszawskiego getta – jego granica przebiegała m.in. w poprzek ul. Waliców i wzdłuż ul. Ceglanej i kilkakrotnie była przesuwana w tym rejonie. Kamienica pod numerem 10 wyróżnia się pod względem architektonicznym – jej elewację zdobią wykusze o płynnych liniach, ozdobione girlandami, kartuszami i różnorodnymi formami okien. Do dziś zachowało się wiele oryginalnych elementów, m.in. dekoracyjne balustrady na reprezentacyjnych klatkach schodowych. 

Z kolei kamienica przy Waliców 12, choć mająca wartość historyczną, znajduje się w skrajnie złym stanie technicznym – od 2015 roku jest całkowicie opuszczona i grozi zawaleniem. Przebywanie w jej pobliżu może być niebezpieczne.

Razem z budynkami przy Waliców 10, 14, 17 oraz fasadą dawnego browaru Junga stanowi ostatni zachowany fragment przedwojennej zabudowy tej ulicy.

Będzie renowacja! 3 kamienice zyskają funkcję biurową

Grupa 5 zaprezentowała autorską koncepcję przekształcenia trzech sąsiadujących kamienic przy ul. Waliców 10, 12 i 14 na funkcję biurową, z planowaną siedzibą Fundacji Auschwitz-Birkenau. Projekt zakłada zachowanie obecnego, zniszczonego stanu budynków i jego ochronę poprzez częściowe zadaszenie elewacji frontowych.

Czytaj także: Tak daje się zabytkom drugie życie. Oto polskie metamorfozy na plus

Wszystkie trzy kamienice są objęte pełną ochroną konserwatorską od 2018 roku. Planowana przebudowa ma na celu podkreślenie ich historycznego charakteru, bez zacierania śladów zniszczeń. Nowa zabudowa ma uzupełnić dawną pierzeję ulicy, odwzorowując jej skalę i formę, ale bez udawania dawnej architektury. Współczesne elementy będą wyraźnie odróżnione od oryginalnych.

Szczególną rolę w projekcie odegra kamienica przy Waliców 14, której frontowa część nie została nigdy odbudowana po wojnie. Nagie, ceglane ściany z widocznymi śladami walk pozostaną w swojej pierwotnej formie. Podobnie północna ściana kamienicy przy Waliców 12 pozostanie nieuzupełniona. To celowy zabieg – odsłonięte ruiny mają przemawiać jako materialne świadectwo historii.

Granica między nowym a dawnym pozostanie czytelna

Najbardziej symboliczny gest to zadaszenie frontu kamienicy przy Waliców 14 – dach unosi się wysoko nad przestrzenią, ale nie zamyka jej ścianami. Dzięki temu widoczne pozostają ślady zniszczenia, a sama przestrzeń – otwarta na ulicę – staje się miejscem pamięci. Kształt dachu nawiązuje do formy z lipca 1944 roku, sprzed wyburzenia budynku, co wzmacnia jego historyczne znaczenie. Z kolei brakujący fragment północnej ściany kamienicy przy Waliców 12 ma zostać przeszklony, by zachować czytelną granicę między nowym a dawnym.

Czytaj także: Przemiana starej Królewskiej Papierni w Konstancinie. Arche w oparciu o stare mury chce zbudować nową część miasta

Projekt zakłada adaptację trzech kamienic do funkcji publicznych. Powstaną tu biura, przestrzenie usługowe, wystawiennicze oraz siedziba Fundacji Auschwitz-Birkenau. Partery budynków mają pełnić funkcję otwartą dla odwiedzających – pod zadaszeniem Waliców 14 planowana jest ekspozycja plenerowa poświęcona historii tego miejsca, natomiast w istniejących piwnicach ma powstać wystawa stała fundacji. Jedną z propozycji jest ekspozycja plakatów z cyklu „Nigdy więcej wojny”, prezentowana z okazji kolejnych rocznic wybuchu II wojny światowej.

Dziedzińce wszystkich trzech kamienic mają zostać zadaszone i przekształcone w atria z wejściami od ul. Pereca i ul. Waliców, prowadzącymi przez oryginalne bramy. Przeszklone przestrzenie wejściowe staną się jasnymi lobby, rozprowadzającymi ruch w budynkach. Na poziomie -1 zaplanowano niewielki garaż za budynkami Waliców 10 i 12.

Całe założenie oparto na elastycznych rozwiązaniach funkcjonalnych – usunięcie wtórnych ścian umożliwi łączenie dawnych mieszkań w większe przestrzenie biurowe, a komunikacja pozioma i pionowa pozwoli swobodnie przemieszczać się między budynkami. Typowa kondygnacja oferuje ponad 1500 m² powierzchni, którą można dzielić w zależności od potrzeb użytkowników.