O genezie scen elżbietańskich i historii powstania Teatru Szekspirowskiego w Gdańsku

Scena elżbietańska powstała w Gdańsku na początku XVII wieku prawdopodobnie na podstawie wskazówek angielskich trup teatralnych. Był to jednocześnie pierwszy teatr publiczny na terenie ówczesnej Rzeczypospolitej

Inicjatorem budowy Teatru Szekspirowskiego był profesor Jerzy Limon, literaturoznawca, tłumacz i teatrolog, współorganizator odbywającego się w Gdańsku od 18 lat festiwalu poświęconego twórczości słynnego stratfordczyka. W opublikowanej w 1989 roku książce Gdański teatr „elżbietański” przypomniał, że w XVII-wiecznym mieście działała jedna z nielicznych scen tego typu na kontynencie europejskim.

Około 1635 roku w miejscu zasypanej właśnie fosy, u zbiegu obecnych ulic Bogusławskiego i Podwale Przedmiejskie, powstał drewniany budynek przeznaczony specjalnie do wystawiania sztuk teatralnych. Był to pierwszy publiczny teatr na terenie ówczesnej Rzeczypospolitej. Obiekt, na planie kwadratu o wymiarach 23 × 23 m, zrealizowano na wzór angielskiego Fortune Theatre najprawdopodobniej na podstawie wytycznych wędrownych trup aktorskich. Ponieważ na co dzień odbywały się w nim lekcje szermierki, powszechnie nazywano go Szkołą Fechtunku. Budynek funkcjonował tu do początku XIX wieku.

W 1990 roku Jerzy Limon powołał do życia fundację Theatrum Gedanense, której głównym celem była budowa gmachu nawiązującego do historycznego teatru. Honorowy patronat nad przedsięwzięciem objęli m.in. książę Walii Karol i Andrzej Wajda. Szczęśliwie dla realizacji pomysłu działka, na której pierwotnie znajdował się obiekt pozostawała niezabudowana (do 1939 roku zajmowała ją Wielka Synagoga).

W 2004 roku fundacja ogłosiła międzynarodowy konkurs na projekt teatru. W jury pod przewodnictwem Stanisława Deńki znaleźli się m.in. Arata Isozaki, Gaetano Pesce, Ben Bolgar, Kazimierz Łatak i Wojciech Grabianowski.

Architekci mieli zaprojektować obiekt dla 600 widzów, którego dyspozycja wewnętrzna odnosiłaby się do teatru elżbietańskiego (m.in. trzy kondygnacje galerii, drewniane wykończenia), ale uwzględniała też współczesne wymagania, w tym dach przekrywający dziedziniec.

Spośród 38 zakwalifikowanych prac sąd wyróżnił trzy, dwie równorzędne nagrody pierwsze przyznając biurom Design Engine Architects i Nissen Adams Architects, a nagrodę specjalną włoskiemu zespołowi Renato Rizziego. Jednocześnie jury zarekomendowało inwestorowi podjęcie negocjacji z autorami wszystkich trzech koncepcji.

Taki werdykt wzbudził duże kontrowersje, ponieważ projekt Rizziego ignorował granice działki przewidzianej pod zabudowę i został wcześniej zdyskwalifikowany. W wyniku odwołania, komisja arbitrażowa Urzędu Zamówień Publicznych uznała zarzut wobec pracy włoskiego architekta, jednak zarząd fundacji stwierdził, że nie widzi możliwości realizacji innego z nadesłanych na konkurs projektów z przyczyn merytorycznych i ostatecznie konkurs unieważnił, nie przyznając nagród. Pracę Renato Rizziego władze instytucji zakupiły z wolnej ręki.

Teatr szekspirowski (właść. elżbietański) – typ teatru, który rozwinął się w Anglii we wczesnym renesansie za panowania Elżbiety I (1558-1603), a charakteryzował m.in. zerwaniem z zasadą trzech jedności (czasu, miejsca i akcji).

Pierwotnie sztuki wystawiano na dziedzińcach zajazdów, które umożliwiały aktorom grę przy świetle dziennym. Z czasem na tradycyjnej formie karczmy zaczęto wzorować budynki teatrów. Były to zwykle drewniane konstrukcje z wewnętrznymi podwórzami otoczonymi piętrowymi galeriami dla widzów. Pośrodku znajdowała się platforma pełniąca funkcję sceny.

Za pierwszy obiekt tego typu uznawany jest The Teathre, wzniesiony na przedmieściach Londynu w 1576 roku według projektu aktora i cieśli Jamesa Burbage’a, najsłynniejszym stał się zaś zbudowany 23 lata później The Globe – jeden z kilku, w których swoje sztuki wystawiał wówczas William Szekspir. Kryty strzechą budynek doszczętnie spłonął w 1613 roku w pożarze wywołanym wystrzałem z działa podczas spektaklu Henryka VIII.

W 1997 roku, dzięki staraniom fundacji Shakespeare Globe Trust założonej przez amerykańskiego aktora Sama Wanamakera, budynek zrekonstruowano. Projekt na podstawie rycin i badań archeologicznych opracował architekt Theo Crosby z pracowni Pentagram przy wsparciu konstruktorów z Buro Happold. Dziś jest to jedyny zbliżony do oryginalnej formy historycznej teatr szekspirowski działający na Wyspach Brytyjskich.

Repliki teatru Globe znajdują się ponadto m.in. w San Diego (Old Globe Theatre, proj. Richard Smith Requa, 1935), Cedar City (Adams Shakespearean Theatre, proj. Douglas N. Cook, 1977), Tokio (Panasonic Globe Theatre, proj. Arata Isozaki, 1988), Neuss (Globe Neuss, 1991), Schwäbisch Hall (Haller Globe-Theater, proj. Roland Schumann, 2000) czy w Rzymie (Silvano Toti Globe Theatre, 2003).