Rozwój prefabrykacji w budownictwie wielorodzinnym rozpoczął się w Polsce po drugiej wojnie wraz z odbudową miast i wzrostem zapotrzebowania na nowe mieszkania. Pierwsze prefabrykaty wykonywano z gruzu ceglanego. Wśród nich były tzw. bloczki muranowskie, czyli gruzobetonowe cegły, które wykorzystano m.in. przy realizacji osiedla Muranów Południowy w Warszawie (proj. Bohdan Lachert, 1948-1955). Większe prefabrykaty pojawiły się dopiero w połowie lat 50., gdy na budowach zaczęto stosować żurawie wieżowe. Początkowo były to kanałowe płyty stropowe, z czasem również ścienne, określane mianem cegły żerańskiej (wbrew nazwie, są to duże bloki żelbetowe z podłużnymi kanałami w środku, których główna rola polegała na zmniejszeniu ciężaru elementu). Cegła żerańska była jednym z najpopularniejszych systemów wielkoblokowych, które od opracowanych nieco później systemów wielkopłytowych różniły się przede wszystkim tym, że prefabrykaty były znacznie węższe (maks. 150 cm).
W technologii wielkoblokowej wzniesiono m.in. budynki sektora D w Nowej Hucie (proj. Tadeusz Rembiesa, Bolesław Skrzybalski, 1957-1969) czy osiedla Praga II w Warszawie (proj. Jerzy Gieysztor, Jerzy Kumelowski, 1952-1956). Lata 60. to początek ery wielkiej płyty. Biura projektowe w każdym większym mieście podejmowały prace nad własnymi systemami wielkopłytowymi. Jednym z pierwszych był PBU, realizowany przez Przedsiębiorstwa Budownictwa Uprzemysłowionego. Bloki w tym systemie powstawały w układzie konstrukcyjnym poprzecznym, ściany osłonowe produkowano z gazobetonu, a nośne wykonywano z płyt żelbetowych. W ten sposób można było budować obiekty o wysokości nieprzekraczającej 11 kondygnacji. Na realizację wyższych, do 16 kondygnacji, pozwalał natomiast system OWT. Bloki miały tu konstrukcję krzyżową, a więc funkcję nośną pełniły zarówno ściany poprzeczne, jak i podłużne, a przy tym grubsze stropy, co umożliwiało przekrywanie nawet 6-metrowej rozpiętości między ścianami nośnymi. Oprócz nich funkcjonowały m.in. takie systemy jak wrocławski WWP, poznański Rataje, łódzki Dąbrowa czy stosowany na Górnym Śląsku Fadom. Wszystkie miały jednak ograniczenia, a główną wadą pozostawał koszt realizacji, wciąż zbyt wysoki, by szybko zaspokoić niedobór mieszkań. W wyniku analiz przeprowadzonych pod koniec lat 60. Departament Techniki Ministerstwa Budownictwa we współpracy z SARP-em w 1967 roku zorganizował ogólnopolski konkurs na nowy kompleksowy system budownictwa mieszkaniowego. Zwyciężył zespół pod kierunkiem Marii i Kazimierza Piechotków z warszawskiego BSiPBO. Zaproponowany przez nich system W-70 (W jak Warszawa, 70 – ponieważ miał być wdrożony w 1970 roku) umożliwiał zdecydowanie większą różnorodność zabudowy i elastyczność w kształtowaniu wnętrz. Uwzględniał trzy wysokości bloków: 5, 11 i 16 kondygnacji oraz wprowadzanie nowych elementów i detali, zależnie od potrzeb i inwencji autorów konkretnych realizacji.
Podstawowym rozwiązaniem konstrukcyjnym był poprzeczny układ ścian nośnych, przy czym wewnętrzne ściany konstrukcyjne miały grubość 15 cm i nie występowały w obrębie mieszkań. System postanowiono wdrożyć w całym kraju, w czym pomóc miały terenowe wytwórnie prefabrykatów, tzw. fabryki domów. Szacuje się, że w systemie W-70 i jego udoskonalonej z czasem wersji Wk-70 powstało w Polsce ponad 35% zabudowy wielkopłytowej, w tym osiedle K w Nowych Tychach (proj. Maria i Andrzej Czyżewscy, 1977-1979) czy część Ursynowa Północnego (proj. Marek Budzyński, 1971–1978). Innym popularnym rozwiązaniem w latach 70. była tzw. rama H, czyli technologia polegająca na zastosowaniu prefabrykowanego żelbetowego szkieletu, który wypełniany był cegłami. Jej niewątpliwą zaletę stanowiło swobodne kształtowanie rzutów mieszkań, ale też wprowadzanie autorskich detali, elementów osłonowych czy ścian balkonowych. Kryzys gospodarczy lat 80. i przemiany ustrojowe w Polsce po 1989 roku doprowadziły do upadku większości fabryk domów i załamania produkcji betonowych elementów na potrzeby branży mieszkaniowej. Polskie firmy wciąż z powodzeniem wytwarzały jednak tego typu prefabrykaty na rynki zagraniczne. W ostatnich latach zainteresowanie prefabrykacją znowu rośnie. Rodzime zakłady znacznie zwiększyły produkcję na skutek licznych inwestycji prowadzonych przy okazji przygotowań do Euro 2012. Z typowych elementów betonowych budowano zwłaszcza stadiony i infrastrukturę drogową.
Tomasz Żylski
