Spis treści
- Skąd pochodzi termin brutalizm (brutalism)
- Surowa architektura
- Które budynki w Polsce można określić jako brutalistyczne?
- Ostatni brutal Katowic: Śląski Instytut Naukowy
- Dworzec Tygrysów - ten z kielichami
- Hotel Forum w Krakowie - brutalizm i ultranowoczesność
- Bunkier sztuki w Krakowie - brutalizm z lat 60.
- Hala Olivia w Gdańsku - świątynia sportu, która przypomina łódź
- Panorama Racławicka we Wrocławiu - brutal osłonięty zielenią
- Kościół św. Józefa, projekt Leopolda Taraszkiewicza
- Blok Młotek - "dom z opadłą szczęką"
- Universus w Warszawie - japoński nurt brutalizmu
Skąd pochodzi termin brutalizm (brutalism)
- To, co charakteryzuje Nowy Brutalizm to właśnie jego brutalność, obojętność wobec otoczenia i uciążliwość – pisał w 1955 roku słynny krytyk architektury Reyner Banham, odwołując się do bezkompromisowej estetyki i zarazem – jak twierdził – etyki tej architektury.
Termin Brutalism nie pochodzi jednak od przymiotnika „brutalny”, ale raczej francuskiego sformułowania „béton brut”, określającego odsłonięty, wyeksponowany beton.
- Jak zauważają twórcy projektu SOS Brutalism, brutalistyczna architektura z całą jej surowością i pokazaną „bez osłonek” konstrukcją jest wyjątkowo fotogeniczna i osiągnęła już kultowy status w mediach. Jednak pokaźnej liczbie tych budynków zagraża dziś wyburzenie albo nieprzemyślana modernizacja - pisaliśmy w Architekturze w 2018.
Rzeczywiście. Kolejne brutale - nie tylko w Polsce - znikają. Choć miłośnicy surowej architektury uważają je za kultowe, nie jest łatwo przekonać innych, że szary, betonowy klocek, na dodatek zaniedbany, jest lepszy niż nowy apartamentowiec lub biurowiec.
Surowa architektura
Naturalne materiały i wykorzystanie prymitywnych technik budowlanych. Surowość i prostota. Eksponowanie faktury surowego betonu. Jeśli szukacie brutalizmu w architekturze, to właśnie w tym. Ale, uwaga, nie wszystko, co wydaje nam się brutalistyczne, naprawdę takie jest.
- Zwykło się nazywać „brutalami” wszystkie budynki o szarych, betonowych elewacjach lub nieoczywistych, niepokojących kształtach. Do worka brutalizmu regularnie trafiają bloki z nieocieploną wielką płytą, dominujące nad otoczeniem bloki o dużej skali czy specyficznej bryle, obiekty w stylu space age - pisał Wojciech Niebrzydowski z Politechniki Białostockiej w publikacji "Brutalizm w architekturze - geneza kierunku".
Które budynki w Polsce można określić jako brutalistyczne?
Sprawdzamy, jakie obiekty z Polski znalazły się na stronie SOS Brutalism. Większość nie istnieje, kilka jest w kiepskim stanie, ale są i takie, które są zadbane i można je zwiedzić nawet w środku.
Ostatni brutal Katowic: Śląski Instytut Naukowy
Ten budynek już nie istnieje: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach przy ulicy Granicznej 32, tuż obok Biblioteki Śląskiej - budynku z lat 90. To był ostatni budynek z nurtu zwanego brutalizmem w tym mieście. Projekt: Stanisław Kwaśniewicz, rok 1977. Zaprojektował go ten sam architekt, który był autorem projektu kina Kosmos w Katowicach, Niebieskich Bloków na Koszutce, Separatora, Ślizgowca czy BWA. I autorem projektu stojącego nieopodal kościoła przy Granicznej. Niski gmach zyskuje na lekkości dzięki oparciu konstrukcji na słupach. Stał przy ruchliwej drodze, ale pracownie naukowe i sale konferencyjne zostały otwarte na wewnętrzne patia.
To miała być siedziba Śląskiego Instytutu Naukowego. I była nią, choć krótko. Śląski Instytut Naukowy, który zajmował się badaniami historii czy folkloru Śląska, zakończył działalność w 1992 roku. Następnie budynek miał trzech właścicieli. Byli to Totalizator Sportowy, Kredyt Bank oraz prywatna osoba. Potem właścicielem został Murapol. Gmach wyburzono w roku 2022, a w jego miejscu stoi dziś apartamentowiec - biały, zwykły.
i
Dworzec Tygrysów - ten z kielichami
To obiekt, który jednocześnie jest, i go nie ma. Bo choć słynne, decydujące o charakterze budynku żelbetowe kielichy odtworzono, to już nie są te same kielichy. A hala dworca - nadal wielka i imponująca - jest schowana za galerią handlową. Jeśli będziecie w Katowicach, wejdźcie tu, rozejrzyjcie się i zobaczcie, co zostało z dawnego rozmachu.
Przypomnijmy: autorzy projektu dworca z lat 70. w Katowicach to zespół Tygrysów – Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński i Eugeniusz Wierzbicki. Projekt został wybrany w wyniku konkursu SARP. Obiekt musiał być odporny na zjawiska związane z górnictwem, między innymi na tąpnięcia. Hala dworca została wzniesiona o jedną kondygnację wyżej w stosunku do placu dworcowego, zaś z dworca w stronę miasta prowadziła słynna, nigdy nie ukończona estakada.
Czytajcie więcej o brutalistycznym dworcu w Katowicach tu:
Dworzec Tygrysów, ten z kielichami
Hotel Forum w Krakowie - brutalizm i ultranowoczesność
Ultranowoczesny Hotel Forum, symbol luksusu lat 80. otwarto we wrześniu 1988 roku, po 10 latach budowy. Był tak nowoczesny, że "wystąpił" o odcinku programu "Sonda".
Zaprojektował go krakowski architekt Janusz Ingarden z zespołem: Bronisławem Drabczyńskim, Marianną i Piotrem Miłkowskimi oraz Józefem Mieleckim. Wnętrza z kolei zaprojektowali Wojciech Kocurek i Bogdan Wells.
W listopadzie 2002 brutalistyczny hotel Forum został zamknięty, od tego czasu niszczeje, budzi kontrowersje, a obecnie trwa procedura wpisania go do rejestru zabytków. Tę sprawę szczegółowo opisuje dla Architektury - Murator red. Julia Dragović:
Hotel Forum w Krakowie - ikoniczny przykład architektury późnego modernizmu
i
Bunkier sztuki w Krakowie - brutalizm z lat 60.
Miejski Pawilon Wystawowy projektu Krystyna Tołłoczko-Różyskiej z betonową fasadą z odciśniętymi szalunkami otwarto 11 września 1965 roku. Od 1994 roku Bunkier Sztuki jest galerią miejską. Już sama nazwa "Bunkier Sztuki” nawiązuje do architektury - zupełnie niewpisującej się w tradycyjną zabudowę Krakowa. W 2024 roku po trzech latach gruntownego remontu oddano publiczności zmodernizowany budynek Galerii.
Bunkier Sztuki w Krakowie po remoncie
Hala Olivia w Gdańsku - świątynia sportu, która przypomina łódź
Obiekt zaprojektowany został przez inżyniera prof. Stanisława Kusia, Macieja Krasińskiego i architekta Macieja Gintowta. Budowano ją 7 lat, a 16 grudnia 1972 została przekazana do użytkowania klubowi hokeja na lodzie Stoczniowiec Gdańsk (pierwszy mecz był z Polonią Bydgoszcz). To w tej hali odbył się pierwszy zjazd NSZZ Solidarność. Budynek został zaprojektowany tak, aby przypominał łódź mierzącą się z falami morskimi.
- Symbolem morza jest ryba. Stąd taki zakrzywiony kształt, racjonalny konstrukcyjnie na obciążenia pionowe - mówił dla portalu trojmiasto.pl z okazji 40-lecia hali prof. Stanisław Kuś. - A wiatr od morza uzasadnia takie pękate ukształtowanie również na siły poziome. Jeżeli jeszcze sprężymy dolny pas kablami o dużej wytrzymałości, to dostajemy rybę smukłą, o wysokości rozpiętości i bardzo ekonomicznej konstrukcji. Mój współpracownik śp. prof. Maciej Krasiński był zachwycony pomysłem. Ale - powiada - jak dodamy z przodu od ul. Grunwaldzkiej jeszcze ostry czub jako kontynuację pochyłych trybun, to dostajemy zarys kadłuba statku, który jest przecież też symbolem morza.
i
Panorama Racławicka we Wrocławiu - brutal osłonięty zielenią
Budynek muzeum (jest w nim prezentowana Panorama Racławicka) został wzniesiony w latach 1961–1985 według projektu Ewy Dziekońskiej i Marka Dziekońskiego. Tak, budowa trwała aż 20 lat! Oczywiście powodem spowolnienia były finanse, w międzyzasie okazało się, że do dużej rotundy trzeba dobudować małą. W latach 50. na budynek ogłoszono konkurs, do którego zgłosiło się ponad 50 zespołów. Środki na budowę przekazano ze Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. Budynek został wpisany do rejestru zabytków w 1991 roku.
Więcej o Panoramie Racławickiej przeczytacie tu:
Wielkie muzeum, które powstało dla jednego obrazu
Kościół św. Józefa, projekt Leopolda Taraszkiewicza
Jest w Gdyni. Stanął w miejscu, gdzie jeszcze na początku lat 50. były ogródki warzywne i pole kartofli. 21 maja 1958 roku Wojewódzka Komisja Urbanistyczno - Architektoniczna w Gdańsku zatwierdziła projekt kościoła i plebanii autorstwa Leopolda Taraszkiewicza. Budowa trwała w latach 1960 - 1975. Kościół ma wieżę wysoką na 47 m.
Forma świątyni składa się z kilku mocno artykułowanych brył. Na elewacjach korpusu kościoła pojawiają się wyraziste rytmy. Artykulacja brył i elementów tworzących formy budynków była charakterystyczną cechą brutalizmu, podobnie jak stosowanie rytmów, często skomplikowanych i przenikających się - opisywał świątynię Wojciech Niebrzydowski w publikacji "Wpływ brutalizmu na polską architekturę sakralną". - Oryginalnym elementem kościoła jest boczny podcień z okrągłymi otworami w dachu, które kadrują zaskakujące widoki na wieżę i korpus. Czynnik zaskoczenia i zagadkowości pojawiał się w wielu brutalistycznych realizacjach jako element potęgujący zaciekawienie użytkownika - dodał naukowiec.
i
Blok Młotek - "dom z opadłą szczęką"
Przy Smolnej 8 w 1976 roku powstał 19-piętrowy blok projektu Jana Bogusławskiego i Bohdana Gniewiewskiego. Nazywany czasem „domem z opadłą szczęką” budynek był jednym z najbardziej ekskluzywnych apartamentowców w PRL-u. Na dachu zaplanowano dwukondygnacyjny lokal rozrywkowy z tarasem. Od 2016 roku Młotek widnieje w gminnej ewidencji zabytków.
i
Universus w Warszawie - japoński nurt brutalizmu
Projektowany jako pawilon wystawowy rosyjskiej myśli technicznej, zajął miejsce kamienicy z XIX wieku, stał się wielką księgarnią, ale tylko po początku lat 90., a dzisiaj jest biurowcem, na którym mało kto zawiesza oko. Oto dawny Mister Warszawy, który zdobył ten tytuł jako ostatni, za rok 1980 - Uniwersus. Projekt: Leszek Sołonowicz, Ryszard Lisiewicz, Arkadiusz Starski, lata budowy 1975–1980. Wyłożony szarym granitem, gmach o asymetrycznej i rozczłonkowanej bryle z cofniętym parterem wpisuje się w japoński nurt brutalizmu i miał być inspirowany twórczością zdobywcy Nagrody Pritzkera, Jamesa Stirlinga.
Uniwersus. Japoński nurt brutalizmu w Polsce. Zdjęcia
